Πριν από λίγα χρόνια, πέτυχα στον δρόμο ένα λευκό φορτηγάκι με ένα διακριτικό, κυκλικό πράσινο σήμα και ελληνικές πινακίδες. Το σήμα έγραφε «CWGC.org» και, αιώνιο θύμα της περιέργειας, έψαξα και βρήκα ότι σημαίνει «Επιτροπή Πολεμικών Τάφων της Κοινοπολιτείας». Το ενδιαφέρον μου για την ιστορία (της ηλικίας είναι, μην ανησυχείτε, θα το πάθετε κι εσείς στα γεράματα!) με την περιέργεια στο κατακόρυφο με οδήγησε σε μια διακριτική (ξανά) επιγραφή επί της οδού Λαγκαδά στη Θεσσαλονίκη, που επεσήμαινε «Zeitenlik Military Cemetery».

Κι εκεί ανακάλυψα ένα από τα σημαντικότερα, πιο συγκλονιστικά αξιοθέατα της Θεσσαλονίκης (αλλά και της χώρας γενικότερα), ένα αξιοθέατο που η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων της πόλης αγνοεί, για λόγους που δεν είναι του παρόντος.

Είναι, με λίγα λόγια, ένα σύμπλεγμα νεκροταφείων πεσόντων στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, ξένων στρατιωτών κυρίως από τις χώρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας (Βρετανία, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Ινδία κλπ) αλλά και της Γαλλίας, Σερβίας, Ιταλίας και Ρωσίας. Υπενθυμίζω ότι η Ιταλία στον Μεγάλο Πόλεμο (τον Α’ Παγκόσμιο) ήταν με τους Συμμάχους.

Το κοινό σημείο που έχουν όλα αυτά τα κοιμητήρια είναι ότι φιλοξενούν λείψανα (και, ενίοτε, κενοτάφια) νέων παιδιών από διάφορες χώρες του κόσμου, που ήρθαν σε μια μακρινή χώρα της Βαλκανικής, δυσανάλογα με το μέγεθός της αιματοβαμμένη, και πολέμησαν σε έναν πόλεμο τον οποίον πιθανόν να μην κατανοούσαν κιόλας. Και έχασαν τη ζωή τους στο ελληνικό χώμα, και δεν γύρισαν ποτέ στην πατρίδα και την οικογένειά τους, και έμειναν για πάντα εδώ. Αυτό είναι το συγκινητικό και ιδιαίτερο στοιχείο των συγκεκριμένων αξιοθεάτων, κατά τη γνώμη του υπογράφοντος.

Ηδη από το 1915 οι Βρετανοί ίδρυσαν έναν οργανισμό με σκοπό του να διαχειριστεί τα λείψανα των πεσόντων και να διατηρήσει τη μνήμη τους. Ετσι κάπως γεννήθηκε η Επιτροπή (Commonwealth War Graves Commission), με κρατικούς πόρους, και αποστολή να συντηρεί τα πολεμικά νεκροταφεία ανά τον κόσμο.

Στην Ελλάδα υπάρχουν πάρα πολλά, κυρίως στη Μακεδονία, όπου έγιναν και οι αιματηρότερες μάχες, αλλά και στα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα, την Κρήτη, τη Λήμνο, την Αττική, τη Φθιώτιδα και ένα, ιδιαίτερης σημασίας, στη Σκύρο.

Το μεγαλύτερο (σε αριθμό νεκρών αλλά και έκταση) είναι αυτό του Παλαιού Φαλήρου, ορατό από τον κεντρικό δρόμο και επισκέψιμο όλο το 24ωρο, κάθε μέρα του χρόνου. Το μικρότερο είναι ένας μοναχικός τάφος στη Σκύρο, μέσα σε ένα άλσος με ελιές, αυτός του άγγλου ποιητή Ρούπερτ Μπρουκ, που έπαθε ελονοσία εν πλω από την Καλλίπολη το 1915, πέθανε και ενταφιάστηκε στο νησί.

Αυτό που κάνει εντύπωση στον επισκέπτη που έχει δει μόνο τα πολιτικά νεκροταφεία (και δη τα ορθόδοξα, με την τεράστια ποικιλία τάφων, διακοσμήσεων και τεχνοτροπιών) είναι η ομοιομορφία. Ατελείωτες σειρές όμοιων, λιτών στηλών, με χαραγμένο το όνομα, το βαθμό του νεκρού, τη μονάδα στην οποίαν ανήκε και τις ημερομηνίες ή την ηλικία του. Καμιά διάκριση αναφορικά με το βαθμό, τη φυλή ή ο,τιδήποτε άλλο. Στο θάνατο στρατηγοί και απλοί οπλίτες, χριστιανοί και εβραίοι, μαύροι, άσπροι, κίτρινοι, όλοι ίσοι. Στις περισσότερες στήλες υπάρχει χαραγμένη κάποια φράση καθ’ υπόδειξη των συγγενών, από το απλούστερο «Rest in Peace» έως προσωπικά μηνύματα, πολλά από τα οποία είναι το λιγότερο σπαραχτικά.

Σε κάποιες περιπτώσεις, ο νεκρός είναι άγνωστος, κυριολεκτικά ο Αγνωστος Στρατιώτης, οπότε η επιγραφή μπορεί να λέει, «Ενας αεροπόρος του πολέμου 1939-45, γνωστός μόνο στον Θεό».

Κάποια από τα κοιμητήρια στεγάζουν μνημεία προς τιμήν θυμάτων ναυτικών τραγωδιών (στο Φάληρο, παραδείγματος χάρη, βρίσκεται το κενοτάφιο των νεκρών του «Βρετανικού») ή κενοτάφια για στρατιώτες που δεν κατορθώθηκε να ταυτοποιηθούν και έχουν αναπαυθεί σε ομαδικούς τάφους.

Όλα είναι πεντακάθαρα, το γκαζόν θαρρείς κι έχει κουρευτεί με νυχοκόπτη, τα (όσα) λουλούδια είναι φυτεμένα, ζωντανά και πολύ περιποιημένα, ενώ υπάρχει ένα καλο-φροντισμένο βιβλίο επισκεπτών, και συχνά ένα σχεδιάγραμμα ώστε να γνωρίζει κανείς πού είναι θαμμένος ποιος.

Παρενθετικά, στην ιστοσελίδα της Επιτροπής υπάρχει μια βάση δεδομένων που περιλαμβάνει όλα τα νεκροταφεία ανά τον κόσμο (είναι περίπου 2500) και τα στοιχεία περίπου ενός εκατομμυρίου πεσόντων, η δε βάση αυτή επιτρέπει στον χρήστη να ψάξει, με μια πλειάδα κριτηρίων, συγκεκριμένους ανθρώπους, πεδία μαχών, κοιμητήρια.

Αυτά είναι όμως τεχνικά και διαδικαστικά θέματα. Η ουσία είναι ο σεβασμός, η αξιοπρέπεια, η ευγνωμοσύνη και η αγάπη με την οποία περιβάλλονται τα θύματα αυτά από το κράτος τους αλλά και από τους συμπολίτες τους. Δεν είναι λίγες οι καταχωρήσεις πολιτών της Κοινοπολιτείας στα βιβλία επισκεπτών, πολιτών που έρχονται ως την Ελλάδα και αποτίουν φόρο τιμής σε συγγενείς ή συμπατριώτες. Τον δε Νοέμβριο, γύρω στις 11 του μηνός, «Armistice Day», ημέρα που εορτάζεται η λήξη του Μεγάλου Πολέμου, γίνονται τελετές, καταθέσεις στεφάνων και τα κοιμητήρια γεμίζουν κόκκινες παπαρούνες, σύμβολο της μνήμης.

Παρενθετικά, η παπαρούνα απέκτησε τον συμβολικό αυτό χαρακτήρα χάρη στο ποίημα του Καναδού Τζον ΜακΡέι (John McCrae, 1872-1918) «In Flanders Fields», που παραθέτω σε πρόχειρη μετάφραση:

Οσα και να γράψω, μια επίσκεψη σε οποιοδήποτε από αυτά τα κοιμητήρια θα δώσει στον επισκέπτη να καταλάβει πολλά περισσότερα. Φέτος, που συμπληρώνεται ένας αιώνας από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου και το «Μακεδονικό» είναι σε έξαρση, η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη.

Αξίζει να σημειωθεί πως το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη σε συνεργασία με το Βρετανικό Συμβούλιο και το CWGC διοργανώνει το πρόγραμμα «Η Θεσσαλονίκη Θυμάται» που περιλαμβάνει πολύ ενδιαφέρουσες ξεναγήσεις για σχολεία. Υπεύθυνη του προγράμματος είναι η επίκουρη καθηγήτρια στο ΠΑΜΑΚ κυρία Σταυρούλα Μαυρογένη.

Ο δε Δήμος Θεσσαλονίκης έχει εκδώσει ένα καλαίσθητο φυλλάδιο με τίτλο «Ιστορικά και Στρατιωτικά Κοιμητήρια», ενώ θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε τα βιβλία του Βλάση Βλασίδη «Η Μνήμη του Μεγάλου Πολέμου» (Εκδόσεις University Studio Press 2017) και «Μεταξύ Μνήμης και Λήθης-Μνημεία και Κοιμητήρια του Μακεδονικού Μετώπου» (Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα 2016).

Μια μικρή γεύση στη φωτογραφική παρουσίαση που συνοδεύει αυτό το άρθρο.

---

* Ο Στάθης Παναγιωτόπουλος είναι δημοσιογράφος, ραδιοφωνικός παραγωγός, παρουσιαστής στο «Ράδιο Αρβύλα»

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News