Η φορολογία, εκτός από την είσπραξη εσόδων που χρηματοδοτούν δραστηριότητες του κράτους, αποτελεί τα τελευταία χρόνια εργαλείο και για την αντιμετώπιση αρνητικών επιδράσεων που συνδέονται με την παραγωγή, χρήση ή κατανάλωση ορισμένων προϊόντων (π.χ. ρύπανση, εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, κίνδυνοι υγείας και συνακόλουθη επιβάρυνση δημόσιου συστήματος υγείας, κ.ά.).

Παράλληλα, εφαρμόζεται ως μέτρο επίτευξης επιμέρους στόχων πολιτικής, όπως η προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας και ο έλεγχος της δαπανών υγείας, όπως αναφέρει πρόσφατη έκθεση του Ιδρύματος Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνών (ΙΟΒΕ).

Μία από τις πρώτες χώρες στον κόσμο που εφάρμοσαν ένα τέτοιο μέτρο ήταν η Βρετανία. Ο ειδικός φόρος ζάχαρης που ξεκίνησε να εφαρμόζεται τον Απρίλιο του 2018 στη χώρα, είχε στόχο αφενός την αύξηση των δημόσιων εσόδων, αλλά παράλληλα και τη μείωση της παχυσαρκίας και του διαβήτη στον πληθυσμό.

Ηταν ένα έμμεσο μέτρο το οποίο δεν στόχευε στη μείωση της ποσότητα που καταναλώνουμε στο σπίτι μας, αλλά είχε σχεδιαστεί ώστε η βιομηχανία τροφίμων να αλλάξει τη σύσταση στα προϊόντα της και να μειώσει την περιεκτικότητά τους σε ζάχαρη, κάτω από το φορολογητέο όριο.

«Ως αποτέλεσμα θεωρείται επιτυχές, καθώς η βιομηχανία ποτών μείωσε στα περισσότερα ενεργειακά ποτά τη ζάχαρη σε λιγότερα από 5 γραμμάρια ανά 100 ml, με αποτέλεσμα η συνολική κατανάλωση σε αυτά με τις υψηλότερες πωλήσεις να μειωθεί κατά 50%», γράφουν οι αναλυτές της Rathbone Greenbank, μίας από τις μεγαλύτερες χρηματιστηριακές εταιρείες της Βρετανίας.

Ωστόσο, τα αποτελέσματα αναφορικά με τον αντίκτυπο που είχε στην υγεία των πολιτών, δηλαδή τη μείωση του ποσοστού παχυσαρκίας και διαβήτη δεν είναι ακόμη ξεκάθαρα. Την ίδια στιγμή όμως, εκτιμάται ότι σε πέντε χρόνια θα υπάρχουν μισό εκατομμύριο λιγότεροι παχύσαρκοι στη Βρετανία.

Η διαφορική φορολογία, όπως ονομάζεται, με τον κατάλληλο σχεδιασμό δύναται να οδηγήσει στην ανάπτυξη νέων υποκατάστατων προϊόντων, ενθαρρύνοντας την καινοτομία και την προώθηση νέων τεχνολογιών, όπως, για παράδειγμα, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και οι τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές.

Στη μελέτη του ΙΟΒΕ εξετάστηκαν οι περιπτώσεις στήριξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) στην Ιταλία, επιβολής φόρου άνθρακα στη Σουηδία, παροχής κινήτρων για τα οχήματα χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρωκα (CO2) και επιβολής περιβαλλοντικού τέλους για τις πλαστικές σακούλες στην Ευρώπη.

Επιπλέον, εξετάστηκε η εφαρμογή διαφοροποιημένης φορολογίας σε προϊόντα, όπως η μπύρα σε Ολλανδία και Δανία και τα προϊόντα καπνού στη Σουηδία.

Από τα παραδείγματα διεθνών πρακτικών, διαπιστώθηκε ότι ο συνδυασμός διάφορων εργαλείων φορολογίας και κινήτρων μπορεί να συντελέσει αποτελεσματικά στην επίτευξη σημαντικών στόχων της δημόσιας πολιτικής.

Οι ειδικοί φόροι στην Ελλάδα

Σύμφωνα με τη μελέτη, τα έσοδα από ειδικούς φόρους στην Ελλάδα το 2018 ανήλθαν σε περίπου 9 δισεκατομμύρια ευρώ. Περίπου τα μισά από αυτά (47%) προερχόταν από τη φορολόγηση των ενεργειακών προϊόντων. Οι φόροι στα καπνικά προϊόντα απέδωσαν το 25% των εσόδων από ειδικούς φόρους, ενώ τα έσοδα από τους φόρους στα οχήματα αντιπροσώπευσαν το 16%. Η φορολόγηση των οινοπνευματωδών ποτών απέφερε το 6% των εσόδων από ειδικούς φόρους, σχεδόν όσο και οι υπόλοιποι ειδικοί φόροι (τηλεφωνίας, διαμονής σε τουριστικά καταλύματα κ.λπ.).

Ωστόσο, η εφαρμογή υψηλών συντελεστών φορολόγησης είχε και ανεπιθύμητα αποτελέσματα, όπως η αύξηση του παράνομου εμπορίου των προϊόντων που υπόκεινται σε ειδική φορολόγηση. Επίσης, η μελέτη διαπιστώνει ότι παρά την αύξηση των συντελεστών, οι αποκλίσεις των εσόδων σε σχέση με τους στόχους του κρατικού προϋπολογισμού ήταν μεγάλες.

Είναι ενδεικτικό ότι η ζήτηση νόμιμων προϊόντων καπνού επηρεάστηκε από την ύπαρξη λαθραίων προϊόντων, τις αγορές προϊόντων καπνού από γειτονικές χώρες με χαμηλότερες τιμές, την απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, τη μείωση του πληθυσμού που καπνίζει και τη διαθεσιμότητα υποκατάστατων, όπως το ηλεκτρονικό τσιγάρο.

Μάλιστα, η κατανάλωση παράνομων τσιγάρων σημείωσε εντυπωσιακή άνοδο, αποσπώντας αυξανόμενο μερίδιο στη συνολική κατανάλωση.

Το παράδειγμα της Σουηδίας

Στη μελέτη του ΙΟΒΕ εξετάζεται η περίπτωση της Σουηδίας στη φορολογία των προϊόντων καπνού. Ο στόχος της διαφορικής φορολογικής μεταχείρισης ήταν να ωθήσει τους καταναλωτές που δε θέλουν ή δεν μπορούν να διακόψουν το κάπνισμα, στη χρήση του snus (υγρός καπνός για εισπνοή ή μάσηση), ο οποίος θεωρείται λιγότερο επιβλαβής εναλλακτική επιλογή από τα τσιγάρα.

Η διαφοροποίηση αυτή στη φορολογία είχε ιδιαίτερο αντίκτυπο στη συμπεριφορά των καταναλωτών, καθώς από το 1996 πωλούνταν περισσότερα κουτιά snus από ό,τι πακέτα τσιγάρων.

Το 1997 η Σουηδία ήταν η πρώτη χώρα παγκοσμίως που πέτυχε τον στόχο που είχε θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (για το 2000) για μείωση του καπνίσματος.

Το 2000 η Σουηδία κατέγραψε το χαμηλότερο ποσοστό θανάτων (10%) που σχετίζονται με το κάπνισμα ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ), όπου το ποσοστό ανερχόταν κατά μέσο όρο στο 23%, ενώ το 2017 είχε το μικρότερο ποσοστό καπνιστών καθημερινής χρήσης μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28, μόλις 7%, ενώ η δεύτερη χώρα ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο με 17%. Συγχρόνως, είχε το χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας στους άνδρες με 41,4 θανάτους ανά 100.000 κατοίκους το 2016, σε σύγκριση με το επόμενο χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας που ήταν 60,6 ανά 100.000 κατοίκους στη Φινλανδία.

Οπως σημειώνει η μελέτη, χωρίς να αποκλείεται η επίδραση και άλλων παραγόντων στα ανωτέρω αποτελέσματα στην υγεία του πληθυσμού, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η διαφορική φορολογική αντιμετώπιση των συγκεκριμένων καπνικών προϊόντων έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο.

Μείωση της βλάβης από το κάπνισμα

Τα τελευταία χρόνια η μείωση της βλάβης από το κάπνισμα συνιστά µία από τις πιο επίκαιρες συζητήσεις µε έντονη αντιπαράθεση μεταξύ επιστημόνων στο πεδίο της δημόσιας υγείας.

Τα επιστημονικά δεδομένα σχετικά µε την αποτελεσματικότητα των προϊόντων μείωσης του κινδύνου, όπως ο σουηδικός καπνός snus και το ηλεκτρονικό τσιγάρο στη διακοπή του καπνίσματος, διαρκώς αυξάνονται.

Επιπρόσθετα, αναπτύσσονται συνεχώς καινοτόμα προϊόντα καπνού χωρίς καύση, τα οποία μπορεί να είναι ελκυστικά σε περισσότερους καπνιστές και να τους βοηθήσουν να αντικαταστήσουν µε αυτά το τσιγάρο, ενώ τα δεδομένα που υποστηρίζουν τον δυνητικά μειωμένο κίνδυνο των προϊόντων αυτών, αυξάνονται και επιβεβαιώνονται σε σχετικές μελέτες.

Μάλιστα, το ηλεκτρικά θερμαινόμενο σύστημα καπνού της Philip Morris International (PMI) είναι το πρώτο που έλαβε πρόσφατα τον χαρακτηρισμό «διαφοροποιημένου κινδύνου» από την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ.

Τα επιστημονικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η προσέγγιση αυτή, δηλαδή η λεγόμενη στρατηγική μείωσης της βλάβης από το κάπνισμα, ενδέχεται να αποτελεί μία εναλλακτική λύση για τους καπνιστές που δεν επιθυμούν ή δεν μπορούν να διακόψουν το κάπνισμα με τις τρέχουσες εγκεκριμένες μεθόδους.

Εκεί, δηλαδή, όπου η διακοπή του καπνίσματος επανειλημμένως αποτυγχάνει, η μετάβαση σε λιγότερο επιβλαβή προϊόντα εκτιμάται ότι μπορεί να αποδειχθεί ωφέλιμη για πολλούς καπνιστές.

Πέρα από τη Σουηδία η περίπτωση της οποίας εξετάστηκε στη μελέτη του ΙΟΒΕ και συχνά καταγράφεται σε επιστημονικά συνέδρια ότι εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό καπνιστών στην Ευρώπη λόγω της χρήσης του snus, ένα δεύτερο παράδειγμα είναι η Ιαπωνία, όπου η μείωση του ποσοστού των καπνιστών την τελευταία πενταετία κατά την οποία κυκλοφορούν προϊόντα θερμαινόμενου καπνού είναι πρωτοφανής, ενώ και στη Βρετανία το κάπνισμα τσιγάρου σημειώνει ιστορικά χαμηλά (15,1% το 2017) µε τη χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου ως κύριου μέσου διακοπής του καπνίσματος.

Η αρχή της ενδεχόμενης βλάβης

Το καλοκαίρι, με το νόμο 4715/2020, η Ελλάδα υιοθέτησε την αρχή της ενδεχόμενης βλάβης σε νέα προϊόντα καπνού πραγματοποιώντας ένα σημαντικό βήμα εμπρός στις πολιτικές ελέγχου του καπνίσματος.

Πρόκειται για μία ουσιαστική μεταρρύθμιση, με την οποία η χώρα συντάσσεται με εκείνες που ακολουθούν μια σύγχρονη, επιστημονικά τεκμηριωμένη προσέγγιση για την αντιμετώπιση του καπνίσματος και τη μείωση της προκαλούμενης βλάβης, εναρμονιζόμενη με την Ευρωπαϊκή Οδηγία και τις κατευθύνσεις του ΠΟΥ σχετικά με τη μείωση της βλάβης από το κάπνισμα.

Με το νέο αυτό κανονιστικό πλαίσιο, για πρώτη φορά, επετράπη στη χώρα η χρήση επιστημονικά τεκμηριωμένων ισχυρισμών δυνητικά μειωμένης βλάβης, σύμφωνα με το άρθρο 36 του νέου νόμου, για νέα προϊόντα καπνού με σημαντικά μειωμένο κίνδυνο για την υγεία ή μείωση στις εκπομπές τοξικών ουσιών ή μειωμένη τοξικότητα σε σχέση με το συμβατικό τσιγάρο.

Με τη θεσμική αυτή πρωτοβουλία, η Ελλάδα ακολουθεί το παράδειγμα χωρών που πρωτοστατούν στην αντιμετώπιση των συνεπειών του καπνίσματος μέσω μιας νέας οδού προσεγγίζοντας με ειλικρίνεια και ρεαλισμό την πραγματικότητα της αυξανόμενης αποδοχής των εναλλακτικών του καπνίσματος επιλογών, συμπεριλαμβάνοντας τη μείωση της βλάβης μέσω της χρήσης εναλλακτικών δυνητικά χαμηλότερου κινδύνου προϊόντων, συμπληρωματικά στα ήδη υπάρχοντα παραδοσιακά μέτρα διακοπής και πρόληψης του καπνίσματος.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News