Στο έργο του «Μάζα και εξουσία» («Crowds and Power»), ένα βιβλίο του 1960, ο Ελίας Κανέτι παρατήρησε ότι οι παρανοϊκοί αυταρχικοί, οι οποίοι ορίζονται ως «επιζώντες», περιβάλλουν εαυτούς με κενό χώρο ώστε να μπορούν να βλέπουν κάθε κίνδυνο που τους πλησιάζει. Για αυτούς, τα μόνα αξιόπιστα άτομα είναι αυτά που οικειοθελώς σκοτώνονται. Με κάθε εκτέλεση που διατάζει ο δικτάτορας, συγκεντρώνει «τη δύναμη της επιβίωσης».

Πόσο καλύτερα να περιγράψεις τον Βλαντίμιρ Πούτιν; Ο μονάρχης της Ρωσίας προτιμά να κάθεται μόνος στην άκρη ενός μεγάλου λευκού τραπεζιού – και από εκεί να εκδίδει τελεσίγραφα, να εξαπολύει εισβολές και να διατάσσει τη σύλληψη (ή τη δολοφονία) των πολιτικών αντιπάλων του. Ο Πούτιν έχει χτίσει τη δύναμή του μέσα από αιματηρούς πολέμους στην Τσετσενία, στη Γεωργία, στη Συρία και στην Ουκρανία. Η επιβίωσή του εξαρτάται από τον τερματισμό της ύπαρξης των άλλων.

Ωστόσο, ο Πούτιν κατάφερε να ενεργοποιήσει τα ένστικτα επιβίωσης της απέναντι πλευράς. Ο ηθοποιός που έγινε πρόεδρος της Ουκρανίας, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έχει αναδειχθεί ήρωας που ενσαρκώνει τον υπαρξιακό αγώνα του έθνους του. Το ΝΑΤΟ έχει αναγεννηθεί από τον υφέρποντα «εγκεφαλικό θάνατό του». Και η Ευρωπαϊκή Ενωση ξαφνικά μετατράπηκε από ένα εσωστρεφές ειρηνευτικό πρότζεκτ σε κοινότητα κυριαρχίας και ασφάλειας. Οπως μου είπε ένας ανώτερος ευρωπαίος διπλωμάτης αυτή την εβδομάδα, «η Ρωσία είναι πολύ μεγάλη και πολύ συνδεδεμένη μαζί μας για να της επιτραπεί να συμπεριφέρεται σαν νταής που είναι απαλλαγμένος από κάθε κανόνα – η απάντησή μας σε αυτόν τον πόλεμο θα το σταματήσει αυτό ή, αλλιώς, ο κόσμος μας θα καταρρεύσει».

Η κρίση που δημιούργησε ο Πούτιν στην Ευρώπη δεν αφορά μόνο την ασφάλεια. Είναι και φιλοσοφικό ζήτημα. Το ευρωπαϊκό εγχείρημα βασίστηκε στην ιδέα ότι οι πρώην εχθροί μπορούν να γίνουν φίλοι μέσω της οικονομικής, της νομικής και (τελικά) της πολιτικής αλληλεξάρτησης. Κοιτώντας απ’ έξω, ο πόλεμος στην Ουκρανία μοιάζει με στρατιωτική επέμβαση του 20ού αιώνα. Ωστόσο αυτή η σύγκρουση δεν εξελίσσεται σε κάποιο Παραπέτασμα. Αφορά μέρη απολύτως συνδεδεμένα μεταξύ τους, δεν γίνεται μόνο με αεροπλάνα και τανκς αλλά και με κυρώσεις, με αλυσίδες εφοδιασμού, με χρηματοοικονομικές ροές, με ανθρώπους, με πληροφορίες και με ψηφιακό τρόπο.

Αυτή η υπερπολύπλοκη διασύνδεση καθιστά αδύνατη τη σταθερή ειρήνη. Η Ευρώπη πρέπει να προετοιμαστεί για συνεχή αναστάτωση και αταξία, τουλάχιστον όσον καιρό ο Πούτιν παραμένει στην εξουσία.

Τέσσερα ερωτήματα

Κατά την επανεξέταση της ευρωπαϊκής τάξης, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να βρουν απαντήσεις σε τέσσερα ερωτήματα.

1. Πού πρέπει να βρίσκονται τα σύνορα της Ευρώπης και του ΝΑΤΟ; Για χρόνια, όταν οι Ευρωπαίοι σκέφτονταν τα σύνορα, αναφέρονταν στην εσωτερική κατάργησή τους (ή στη χαλάρωσή τους προκειμένου να αναγνωριστεί το Κόσοβο σαν ανεξάρτητο). Τα ακριβή σύνορα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και του ΝΑΤΟ ήταν κάπως απροσδιόριστα. Τώρα όμως θα γίνει μεγάλη συζήτηση για το ποιος είναι μέσα και ποιος είναι έξω.

Η αποκρυστάλλωση αυτών των διαφοροποιήσεων θα οδηγήσει σε μία ελαφρώς μικρότερη όμως περισσότερο ομογενοποιημένη Δύση. Η Σουηδία και η Φινλανδία μπορεί να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ, ωστόσο θα υπάρξει μικρότερη ανοχή για χώρες που συνηθίζουν να «πηδούν τον φράχτη»: η Ουγγαρία, η Τουρκία και η Σερβία πρέπει να διαλέξουν πλευρά. Θα υπάρξει επίσης μεγάλη συζήτηση για τις χώρες που θέλουν να ενταχθούν στην ΕΕ αλλά δεν διαθέτουν τα προσόντα για ένταξη: για την Ουκρανία, τη Μολδαβία, τη Γεωργία και για τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Ορισμένοι ευρωπαίοι διπλωμάτες έχουν αρχίσει να μιλούν περί Ευρώπης πολλών ταχυτήτων, στην οποία αυτές οι χώρες ενδέχεται να αποκτήσουν περιορισμένη πρόσβαση στην ενιαία αγορά, στην ενεργειακή ένωση ή στο Green Deal.

2. Η Ευρώπη είναι έτοιμη για κάποια περιφερειακή τάξη βασισμένη σε ισορροπία δυνάμεων και όχι σε νόμους και θεσμούς; Το παλιό όραμα μίας τάξης μαζί τη Ρωσία έχει αντικατασταθεί από την τάξη εναντίον της Ρωσίας, χωρίς κοινούς θεσμούς ή εμπιστοσύνη. Θα υπάρξει μεγάλη ώθηση προς τον επανεξοπλισμό, διαδικασία που έχει ήδη ξεκινήσει στη Γερμανία και στη Δανία. Θα υπάρξει επίσης νέα συζήτηση για τις στρατιωτικές βάσεις και τα πυρηνικά όπλα, η οποία θα αποσπάσει την ευρωπαϊκή προσοχή (και πιθανώς τους πόρους) μακριά από την παγκόσμια πολυμερή δέσμευση.

3. Εχει η Ευρώπη πολιτική βάση να οικοδομήσει οικονομική και κοινωνική αντοχή; Στις συγκρούσεις μεταξύ αλληλεξαρτώμενων δυνάμεων– τα κλειδιά της επιτυχίας είναι η υπομονή και η ικανότητα να αντέχεις στον πόνο. Προς το παρόν υπάρχει μεγάλη δημόσια υποστήριξη για κυρώσεις κατά της Ρωσίας, όμως αυτό μπορεί να μη διαρκέσει εφ’ όσον οι τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου συνεχίσουν το ράλι,  επιταχύνοντας μια ύφεση.

Μετά τη δημιουργία του τεράστιου Ταμείου Ανάκαμψης προς αποτροπή της διάσπασης της ΕΕ εξαιτίας της πανδημίας, τα ευρωπαϊκά όργανα εξετάζουν τώρα νέους μηχανισμούς αλληλεγγύης ώστε να βοηθήσουν τους καταναλωτές να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες τιμές της ενέργειας και άλλες επιπτώσεις λόγω των κυρώσεων. Με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο η Ευρώπη θα αναδιαρθρώσει τις ενεργειακές αγορές, τις αλυσίδες εφοδιασμού και τα οικονομικά της, κάτι που θα έχει σημαντικές συνέπειες σε παγκόσμιο επίπεδο.

4. Η Ευρώπη είναι μέρος μίας περιφερειακής ή της παγκόσμιας τάξης; Μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες, η Ευρώπη εθεωρείτο γεωπολιτικώς δευτερευούσης σημασίας σε σχέση με τον καθοριστικό αγώνα του 21ου αιώνα: τη μάχη για τον έλεγχο του Ινδικού και του Ειρηνικού. Ομως, η επανεμφάνιση του πολέμου στη Γηραιά Ηπειρο και η σύσφιξη της εταιρικής σχέσης μεταξύ Κίνας και Ρωσίας έφεραν την Ευρώπη και την Ευρασία ξανά στο επίκεντρο. Οπως υποστηρίζει ο Τζέρεμι Σαπίρο του European Council on Foreign Relations (think tank με έδρα το Βερολίνο), το ΝΑΤΟ τώρα πρέπει να αποκτήσει δεσμούς με τις ασιατικές δημοκρατίες, να συντονίσει την πολιτική, ακόμη και να επιβάλει τις θέσεις του στα κέντρα αποφάσεων της Ευρώπης και του Ειρηνικού.

Δύο κόσμοι

Πολλοί παρατηρητές έχουν επισημάνει ότι ο Πούτιν, με τις ιστορικές φαντασιώσεις του και με τους φόβους του για περικύκλωση, ζει σε διαφορετικό κόσμο. Αλλά αυτό έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι οι μοίρες μας είναι αλληλένδετες. Δεν έχει σημασία σε ποιον κόσμο (ή σε ποια χρονική περίοδο) ο Πούτιν πιστεύει ότι ζει. Οσο βρίσκεται στο Κρεμλίνο, η Ευρώπη δεν είναι ασφαλής.

Οι ευρωπαίοι ηγέτες θα χρειαστεί να συμβιβαστούν, να συγκεράσουν τον κόσμο στον οποίο θέλουν να ζήσουν με αυτόν στον οποίο τους έχει στριμώξει ο Πούτιν. Κάποιοι θα πουν ότι η πρόοδος προς έναν κόσμο βασισμένο σε κανόνες και οικολογικώς συνειδητοποιημένο ήταν πάντα όνειρο απατηλό. Ωστόσο συνεχίζω να πιστεύω ότι η συγκέντρωση της κυριαρχίας των Ευρωπαίων (σε έναν ενιαίο φορέα), η ανάπτυξη υπερεθνικών ρυθμιστικών καθεστώτων και η συνεργασία σε θέματα τεχνολογίας, περιβάλλοντος και υγείας σημαίνουν τεράστια πρόοδο για τον πολιτισμό μας.

Η γεωπολιτική στην Ευρασία έχει γίνει ανταγωνισμός για την επιβίωση. Το τελικό ερώτημα, λοιπόν, είναι πώς θα διατηρηθούν οι αξίες της καντιανής διαρκούς ειρήνης εντός της ΕΕ, ενώ ταυτόχρονα θα αμυνόμαστε κατά των απειλών που θα έρχονται από την εξωτερική ζούγκλα.

---

• Ο Mark Leonard είναι διευθυντής του European Council on Foreign Relations, συγγραφέας του βιβλίου «The Age of Unease: How Connectivity Causes Conflict» (Bantam Press, 2021). Το παραπάνω κείμενό του δημοσιεύτηκε στο Project Syndicate

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News