Πριν από περίπου 26 χρόνια, ο πρόεδρος Γιέλτσιν εξέδωσε ένα διάταγμα με το οποίο απαγόρευε στα όργανα του Κομμουνιστικού Κόμματος να διευθύνουν εργοστάσια, πανεπιστήμια και άλλους οργανισμούς και υπηρεσίες στη Ρωσική Ομοσπονδία. Αλλά το τολμηρό διάταγμα του Γιέλτσιν ήταν από πολλές απόψεις περιττό: Το Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ), άλλοτε ένα διοικητικό όπλο που προκαλούσε τρόμο, είχε ήδη αποδεκατιστεί από την ανικανότητά του και την ωμότητά του σε τέτοιο βαθμό ώστε η κοινή γνώμη ήταν εντελώς αδιάφορη απέναντί του.

Σήμερα, τα άλλοτε πανίσχυρα πολιτικά κόμματα στη Δύση και σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες φαίνεται να οδηγούνται ταχέως στη λήθη. Αλλά ενώ ο θάνατος του ΚΚΣΕ ήταν εντελώς λογικός -το διάταγμα του Γιέλτσιν εκδόθηκε μόλις λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ- η παρακμή των μεγάλων πολιτικών κομμάτων σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ινδία δεν εξηγείται το ίδιο εύκολα.

Στη Γαλλία ο πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν εξασφάλισε μια μεγάλη πλειοψηφία στη γαλλική Εθνοσυνέλευση με το μόλις ενός έτους κίνημά του, παραδίδοντας όπως φαίνεται το Σοσιαλιστικό Κόμμα, με το οποίο ο ίδιος συνδεόταν ως υπουργός Οικονομίας, στον κατά Τρότσκι σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας. Το άλλο μεγάλο παραδοσιακό κόμμα της Γαλλίας, οι κεντροδεξιοί Ρεπουμπλικανοί που προέρχονται από την πολιτική κληρονομιά του Σαρλ Ντε Γκολ, δεν δείχνουν να τα πηγαίνουν πολύ καλύτερα.

Εως πρόσφατα, το Εργατικό Κόμμα στο Ηνωμένο Βασίλειο, υπό την ηγεσία του ακροαριστερού Τζέρεμι Κόρμπιν, έδειχνε να βρίσκεται στο χείλος της εξαφάνισης. Ελαβε όμως περίοδο χάριτος χάρις στην πλήρη ανικανότητα που επέδειξε η Τερέζα Μέι κατά την προεκλογική εκστρατεία. Αλλά το εάν ο Κόρμπιν έχει την ικανότητα να ενώσει και να αναζωογονήσει το κόμμα του είναι κάθε άλλο παρά σίγουρο.

Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, η Ινδία βιώνει την παρακμή του Ινδικού Εθνικού Κογκρέσου, το κόμματος του πρώτου πρωθυπουργού της χώρας Τζαβαχαρλάλ Νεχρού, ο οποίος οδήγησε τη Ινδία στην ανεξαρτησία από το Ηνωμένο Βασίλειο. Υπό την αδύναμη δυναστική ηγεσία της Σόνια Γκάντι (της χήρας του δολοφονημένου πρωθυπουργού Ρατζίβ Γκάντι, ο οποίος με τη σειρά του ήταν εγγονός του Νεχρού και γιος της πρωθυπουργού Ιντιρα Γκάντι) και του γιου της Ραούλ, το κόμμα μοιάζει ανίκανο ακόμη και να διατηρήσει τις έδρες του σε ιστορικά του προπύργια όπως στο Ούταρ Πραντές. Πράγματι, ο βασικός του αντίπαλος, το κυβερνών κόμμα Μπαρατίγια Τζανάτα, φαίνεται να έχει εξασφαλίσει ήδη τη νίκη στις εκλογές του 2019.

Στη Νότια Αφρική, ένα άλλο μεγάλο κόμμα εθνικής απελευθέρωσης, το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC), το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πτώση του Απαρτχάιντ, βρίσκεται αντιμέτωπο με την ίδια μοίρα. Μόλις 18 χρόνια από τότε που ο Νέλσον Μαντέλα άφησε την προεδρία, το ANC καταρρέει κάτω από την καταστροφική και διεφθαρμένη προεδρία του προέδρου Τζέικομπ Ζούμα. Όταν σε λίγους μήνες το ANC θα κληθεί να επιλέξει τη νέα του ηγεσία, είναι πολύ πιθανό να πέσει θύμα των αντιμαχόμενων πλευρών και να διασπαστεί επισήμως.

Φυσικά, μεγάλα κόμματα είχαν πεθάνει και στο παρελθόν. Τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, το Φιλελεύθερο Κόμμα και όχι οι Εργατικοί ήταν ο βασικός αντίπαλος των Συντηρητικών στη Βρετανία, ευημερώντας υπό την ηγεσία προσωπικοτήτων όπως ο Ουίλιαμ Γκλάντστοουν και ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ. Η λαμπρή του πορεία όμως ολοκληρώθηκε λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως μπορεί να διαβάσει κανείς στο βιβλίο του δημοσιογράφου και ιστορικού Τζορτζ Ντέιντερφιλντ, ” Ο Παράξενος Θάνατος της Φιλελεύθερης Αγγλίας».

Στην Ιταλία, τα μεταπολεμικά πολιτικά κόμματα, οι Χριστιανοδημοκράτες, οι Κομμουνιστές και οι Σοσιαλιστές, βιώσαν κάτι που μπορεί να παρομοιαστεί μόνο με μαζική εξαφάνιση όταν ξέσπασε το σκάνδαλο διαφθοράς «Μιζούπολη», το 1992. Έναν χρόνο μετά, το Συντηρητικό Κόμμα του Καναδά πρακτικά εξαφανίστηκε στις βουλευτικές εκλογές όταν απέμεινε με μόλις δυο από τις 151 έδρες που είχε πριν.

Έχουν δοθεί πολλές εξηγήσεις για την πτώση των πολιτικών κομμάτων. Η μετακίνηση των ψηφοφόρων της εργατικής τάξης στη μεσαία συνέβαλε στον θάνατο των κομουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης όσο και η κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος. Γενικότερα, σε χώρες όπου οι συμμαχικές κυβερνήσεις περιλαμβάνουν κόμματα με παρόμοια ιδεολογία, είναι εύκολο για τους ψηφοφόρους να μετακινηθούν από το ένα στο άλλο. Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει κατεξοχήν σήμερα, καθώς οι ψηφοφόροι βλέπουν τα κόμματα σαν προϊόντα τα οποία μπορούν να αλλάξουν εάν δεν ταιριάζουν με τα καταναλωτικά τους γούστα, παρά σαν εστίες ακαταμάχητης αφοσίωσης.

Ακόμη περισσότερο, οι ψηφοφόροι στις μέρες μας είναι περισσότερο πιθανό να εστιάσουν σε μια ή δυο σημαντικές προτάσεις, παρά σε ολόκληρο το πρόγραμμα ενός κόμματος. Είναι αυτό ακριβώς που επέτρεψε σε «μονοθεματικά» κόμματα, όπως το ξενοφοβικό UKIP στη Βρετανία, να ευδοκιμήσουν. Η αύξηση των δημοψηφισμάτων στις ανεπτυγμένες δημοκρατίες του κόσμου μοιάζει να είναι ένα άμεσο αποτέλεσμα της στροφής προς την καταναλωτική κουλτούρα της πολιτικής. Το πρόβλημα είναι ότι τα δημοψηφίσματα υπονομεύουν την ευθύνη, καθώς οδηγούν σε λάθος αποφάσεις που βασίζονται σε απλοϊκά ερωτήματα, όπως συνέβη με την ανεύθυνη ψήφο για το Brexit. Γι’ αυτές τις περιπτώσεις είχε πει κάποτε ο θεατρικός συγγραφέας Μπέρτολτ Μπρεχτ ότι η μοναδική εναλλακτική είναι να «διαλύσουμε τον λαό και να εκλέξουμε έναν άλλο».

Αλλά ενώ η στάση των ψηφοφόρων – καταναλωτών εξηγεί την εξαφάνιση κομμάτων όπως είναι το Σοσιαλιστικό στη Γαλλία, η παρακμή κομμάτων όπως το Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο και το ANC εδράζεται μάλλον στην καθεστωτική τους νοοτροπία. Για το Ινδικό Εθνικό Κόμμα, η νοοτροπία αυτή είναι σε μεγάλο βαθμό κληρονομική. Από τον Νεχρού στην Ιντιρα και τον Ρατζίβ Γκάντι έως τον σημερινό ηγέτη Ραούλ, η οικογένεια Γκάντι έβλεπε πάντα την ηγεσία και τον έλεγχο του κόμματος ως ένα κληρονομικό δικαίωμα το οποίο δεν μπορεί να ανακληθεί ανεξάρτητα από τις ικανότητες του κληρονόμου.

Οσο για το ANC, η δική του νοοτροπία φαίνεται να σχετίζεται περισσότερο με το ΚΚΣΕ: με μια αλαζονική αίσθηση ότι το κράτος του ανήκει, η οποία κάνει τη διαφθορά να μοιάζει με ένα είδος εκλογικής εντολής. Η νοοτροπία αυτού του είδους αποκόπτει ένα κόμμα από τους υποστηρικτές του, οι οποίοι αναζητούν και βρίσκουν στη συνέχεια μια βιώσιμη εναλλακτική. Αλλά στην πολιτική ο θάνατος μπορεί να μην είναι παντοτινός. Το Θεσμικό Επαναστικό Κόμμα στο Μεξικό, για παράδειγμα, κυβέρνησε τη χώρα επί 71 χρόνια πριν ηττηθεί το 2000. Πολλοί υπέθεσαν τότε ότι δεν θα επέστρεφε ποτέ στην εξουσία. Κι όμως επέστρεψε το 2012 με την εκλογή του σημερινού προέδρου Ενρίκε Πένια Νιέτο. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με άλλα κόμματα. Το ερώτημα είναι εάν κάτι που επιστρέφει από τον θάνατο μπορεί να γίνει ξανά αυτό που ήταν.

* Η Νίνα Χρούστσεβα, εγγονή του σοβιετικού ηγέτη Νικίτα Χρουστσόφ, γεννημένη στη Ρωσία, ζει στις ΗΠΑ και είναι καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων και Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων στη Νέα Σχολή (The New School)

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News