Στη σημερινή εποχή, έννοιες όπως «άμεση δημοκρατία», «ριζοσπαστική δημοκρατία» και «δημοψηφισματική δημοκρατία» συγχέονται. Σε μια Ευρώπη που μαστίζεται από κρίση αξιών η κατανόηση της αξίας του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι επιτακτική.

Στις 11 Νοεμβρίου του 1947 στη Βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων ο Γουίνστον Τσόρτσιλ είπε πως «η δημοκρατία είναι η χειρότερη μορφή διακυβέρνησης μ’ εξαίρεση όλες τις άλλες μορφές που έχουν δοκιμαστεί κατά καιρούς». Η δημοκρατία περιορίζεται σε μία αδιαίρετη έννοια; Πόσα είδη μπορεί να υπάρχουν; Τι σημαίνει «άμεση δημοκρατία»; Σε τι διαφέρει από τη «δημοψηφισματική δημοκρατία»;

Η «άμεση» ή «κλασική» δημοκρατία καλείται το πολίτευμα αυτό στο οποίο βασικό στοιχείο είναι η συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση. Η συμμετοχή αυτή είναι συνεχής, άμεση και χωρίς μεσολάβηση τρίτων. Παράλληλα, η μορφή αυτή δημοκρατίας είναι «ριζοσπαστική» καθώς στηρίζει ένα αποκεντρωμένο σύστημα συμμετοχής για μοίρασμα της πολιτικής εξουσίας.

Γίνεται αμέσως αντιληπτό πως αυτή η λαϊκή αυτοδιακυβέρνηση είναι εφικτή μόνο σε μικρές κοινότητες, σε περιορισμένο πλήθος ανθρώπων και ορισμένη γεωγραφική έκταση. Στην πραγματικότητα, το σύστημα αυτό είναι ανέφικτο να εφαρμοστεί σ’ εθνικό επίπεδο. Αλλά, πλέον, είναι εξίσου ανέφικτο να εφαρμοστεί και σε τοπικό επίπεδο. Πριν από κάποια χρόνια, έγινε η προσπάθεια να εφαρμοστεί στο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης μια μορφή άμεσης δημοκρατίας για τη λήψη αποφάσεων σ’ ένα γνωστό ορεινό χωριό ελληνικού νησιού. Το πείραμα αυτό στέφθηκε μ’ απόλυτη αποτυχία. Μάλιστα, μετά από κάποια έτη εφαρμογής της, οι συγχωριανοί εγκατέλειψαν το όλο εγχείρημα ενώ λέγεται πως απευθυνόμενοι στον τότε πρόεδρο της κοινότητος κι εμπνευστή του όλου εγχειρήματος, είπαν πως αν θέλαμε να λύναμε μόνοι μας τα προβλήματα δε θα εκλέγαμε Πρόεδρο.

Ποια είναι όμως, έστω και σε θεωρητικό επίπεδο, τα οφέλη της άμεσης δημοκρατίας; Τα πλεονεκτήματα, όπως κι ίδια η έννοια, κινούνται σ’ ένα ουτοπικό πεδίο. Αρχικά, θεωρείται πως μέσω της άμεσης δημοκρατίας οι πολίτες ελέγχουν τις ζωές τους και καθορίζουν άμεσα το μέλλον τους. Εδώ δύναται να τεθούν πολλά ερωτηματικά για το αν και κατά πόσο το σώμα των πολιτών είναι πραγματικά ικανό να λαμβάνει τέτοιες αποφάσεις κι αν τελικά θα ευνοηθεί απ’ αυτές ή όχι. Επίσης, υποστηρίζεται πως σε μια τέτοια πολιτεία, ο λαός είναι καλύτερα ενημερωμένος και πολιτικά εξελιγμένος, θέση η οποία δέχεται μεγάλη κριτική ως προς τη βασιμότητά της. Ενώ, τέλος, οι υποστηρικτές αυτής της μορφής δημοκρατίας θεωρούν πως με την άσκησή της η κοινωνία απαλλάσσεται από τους ιδιοτελείς πολιτικούς ενώ παράλληλα, δε μπορούν να τεθούν ζητήματα νομιμότητας της εξουσίας.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο κι εντός της ΕΕ έχουν φέρει στο προσκήνιο πολλά ζητήματα σχετικά με την έννοια της δημοκρατίας και της λαϊκής κυριαρχίας. Με σημαία (από νάιλον) τη λαϊκή εντολή ή τη φωνή του λαού σε χώρες όπως η Ελλάδα, το Ηνωμένο Βασίλειο κι η Ιταλία (έπεται και συνέχεια) διεξάγονται πάνω σε κρίσιμα ζητήματα δημοψηφίσματα. Όμως, το ερώτημα που τίθεται είναι: η πρακτική αυτή συνιστά μέρος ή άσκηση άμεσης δημοκρατίας; Η απάντηση δεν είναι απλή. Υπάρχει η άποψη πως μία ξεχωριστή μορφή  δημοκρατικής εξουσίας είναι αυτή της «δημοψηφισματικής δημοκρατίας». Η διαφορά ανάμεσα σ’ άμεση και δημοψηφισματική είναι λεπτή. Στη δεύτερη, η αμεσολάβητη σχέση ανάμεσα σε κυβερνώντες και κυβερνωμένους επιτυγχάνεται αποκλειστικά μέσω των δημοψηφισμάτων, δηλαδή, μέσω της άμεσης έκφρασης της βούλησης των πολιτών σε πολιτικά και όχι μόνο θέματα.

Ποιο είναι όμως το σοβαρό πρόβλημα που ανακύπτει σε τέτοιες διαδικασίες όπως αποδείχθηκε στην πρόσφατη ιστορία; Τα δημοψηφίσματα δίδουν μεγάλες ευκαιρίες κι ανοίγουν τον δρόμο για μια δημαγωγία χωρίς τέλος κι έλεος. Ο δημόσιος λόγος βομβαρδίζεται από πολιτικούς ηγέτες που κάνουν τα πάντα ώστε να χειραγωγήσουν τις μάζες επικαλούμενοι προκαταλήψεις, πάθη και φθηνά λαϊκίστικα επιχειρήματα (βλέπε Αλέξη Τσίπρα, Νάιτζελ Φάρατζ κ.α.).  Έχοντας κατανοήσει τις έννοιες, έχουμε ένα επιπλέον τείχος προστασίας απέναντι σε τέτοια πυρά που ολοένα κι αυξάνονται στο ευρύτερο πολιτικό μας περιβάλλον.

*Ο Γιώργος Πισσάνης είναι φοιτητής Νομικής EUC.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News