Κάνοντας ανασκόπηση του 2021, είναι ο κορoνοϊός που επιβάλλει την καταθλιπτική παρουσία του. Δεν πρέπει όμως να αγνοήσουμε και τις διάφορες επετείους που συνδέθηκαν με αυτό. Eτσι, αν για την Ελλάδα το 2021 ήταν αφιερωμένο στα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, στην Ιταλία τιμήθηκαν με πλήθος εκδηλώσεων τα 700 χρόνια από τον θάνατο του Δάντη. Του Δάντη;

Αρκετά χρόνια πριν, σε κάποια από τις πρώτες ημέρες στο στρατόπεδο της Αεροπορίας στην Τρίπολη, όπου είχα παρουσιαστεί για τη θητεία μου, ήταν απόγευμα Νοεμβρίου και έβρεχε, οπότε όλοι περπατούσαμε κάτω από τα υπόστεγα. Κινούμενος μεταξύ αγνώστων, πρόσεξα πως κάποιοι σιγοτραγουδούσαν κάτι που είχε τον (καθόλου ποιητικό) στίχο «σκάσε!». Στον τέταρτο φαντάρο ρώτησα τι τραγούδι ήταν αυτό και προς μεγάλη μου έκπληξη, μου είπε «Δάντης». Εχοντας ελάχιστη σχέση με τη δημοφιλή ελληνική μουσική και τους συντελεστές της, ήρθε η σειρά μου να τον εκπλήξω, καθώς τον ρώτησα πώς και ξέρει στίχους από τη Θεία Κωμωδία, πράγμα που τον έκανε να με κοιτάξει σαν να έβλεπε εξωγήινο και μου είπε: «Ο Δάντης είναι τραγουδιστής – πώς γίνεται να μην τον ξέρεις!».

Ο Δάντης και η Θεία Κωμωδία

Βέβαια, το 2021 αφιερώθηκε στην Ιταλία στη μνήμη του άλλου Δάντη (του Ντάντε Αλιγκιέρι που πέθανε 56 ετών τον Σεπτέμβριο του 1321) του φημισμένου φλωρεντινού συγγραφέα της «Θείας Κωμωδίας», που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά έργα όλων των εποχών. Και, όπως θα δούμε, κατά εντυπωσιακή σύμπτωση, υπάρχει ένα νήμα που συνδέει αυτό το έργο με κάποια επεισόδια του δρόμου προς τη σημερινή επιστήμη που, εκτός των άλλων, παρήγαγε και το εμβόλιο, δίνοντας σοβαρές ελπίδες για την αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας. 

Στη Θεία Κωμωδία, ο Δάντης εξιστορεί με ποιητικό λόγο τη μετάβασή του στον «Αλλο Κόσμο», τον κόσμο των ψυχών, με οδηγό τον Βιργίλιο, πρώτα στην Κόλαση, μετά στο Καθαρτήριο και, τέλος, στον Παράδεισο, όπου τον υποδέχεται η αγαπημένη του Βεατρίκη. Το έργο αυτό έχει μεγάλη σημασία γιατί σήμανε την απαγκίστρωση από τα Λατινικά, καθώς γράφτηκε στη διάλεκτο της Τοσκάνης, βάζοντας τα θεμέλια της σύγχρονης ιταλικής γλώσσας, δίνοντας ταυτόχρονα το έναυσμα και σε άλλους συγγραφείς άλλων χωρών να γράψουν στη δική τους γλώσσα, όπως ο Τσόσερ, στην Αγγλία.

Πέρα από τη μεγάλη σημασία του για την ιταλική γλώσσα, το έργο αυτό θεωρείται από τα σημαντικότερα ποιητικά έργα όλων των εποχών και είναι το δεύτερο μετά τη Βίβλο σε μεταφράσεις. Και όχι άδικα: Η Θεία Κωμωδία (το τελικό όνομά της δόθηκε από τον Βοκκάκιο) περιέχει πλήθος αλληγοριών, φιλοσοφικών στοχασμών, ιστορικών και μυθολογικών αναφορών, κοινωνικές και ηθικές αναλύσεις, που συνδέονται αριστουργηματικά μεταξύ τους. Ο καθηγητής Ιστορίας στο Κολέγιο Γραμμάτων, Τεχνών και Επιστημών USC του Λος Αντζελες, Τζέι Ρουμπενστάιν, λέει χαρακτηριστικά ότι η Θεία Κωμωδία είναι ένα ποίημα, όπου όλος ο κόσμος και κάθε άνθρωπος που έχει ποτέ ζήσει στη Γη είναι εν δυνάμει μέρος του ποιήματος. Ενα ποίημα που επιδιώκει να περιλάβει κάθε τι με καλλιτεχνική ομορφιά και μαθηματική ακρίβεια. Πράγματι, ο Δάντης μετατρέπει το χάος και την αβεβαιότητα του Αλλου Κόσμου σε έναν χάρτη δομημένο με ακρίβεια, από τον οποίο δεν λείπουν ούτε και οι αστρονομικές αναφορές, όπως π.χ. ο περίφημο στίχος για την «αγάπη που κινεί τον Ηλιο και τα άλλα άστρα».

Δάντης και Γαλιλαίος, ή, «πόσο μεγάλη είναι η Κόλαση;»

Χαρακτηριστικό της διάδοσης και της αδιάλειπτης παρουσίας του έργου στους αιώνες που ακολούθησαν ήταν ότι σε όλο τον ύστερο Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση φαίνεται πως το προσέγγιζαν κατά λέξη, χωρίς ποτέ να θεωρηθεί θρησκευτικό κείμενο σε αντιστοιχία με τη Βίβλο. Ετσι, η ακρίβεια των περιγραφών της Θείας Κωμωδίας, σε συνδυασμό με το γενικότερο κίνημα αναβίωσης της μαθηματικής σκέψης και της εφαρμογής της σε τεχνικά προβλήματα που αναπτύχθηκε στην Αναγέννηση, με έμφαση στις αναλογίες, αλλά και το ενδιαφέρον της εποχής για τη χαρτογραφία, οδήγησε και σε προσπάθειες πραγματικής χαρτογράφησης της Κόλασης. 

Ο φλωρεντινός μαθηματικός και αρχιτέκτονας Αντόνιο Μανέτι (1423-1497) ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη δαντική κοσμογραφία. Ο Μανέτι φαντάστηκε την Κόλαση σαν μια τεράστια, ανεστραμμένη κωνική τρύπα (που σχηματίστηκε όταν ο Διάβολος έπεσε στη Γη μετά την ανταρσία του) με την κορυφή της στο κέντρο της Γης και τη βάση της στην επιφάνεια της Γης, καλυμμένη με μια θολωτή σκεπή. Η Κόλαση είχε διαιρεθεί σε εννέα επίπεδα και κατεβαίνοντας προς τα κάτω, τοποθετούνταν οι αμαρτωλοί για όλο και πιο βαριά αμαρτήματα. Με βάση αυτήν την ανάλυση, ο περίφημος ζωγράφος Σάντρο Μποτιτσέλι εικονογράφησε (περί το 1481) τη Θεία Κωμωδία (χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας με τον Χάρτη της Κόλασης (Sandro Botticelli: Mappa dell’ Inferno) ανοίγοντας τον δρόμο που ακολούθησαν πολλοί άλλοι, μεταξύ των οποίων ο Γουίλιαμ Μπλέικ και ο Σαλβαδόρ Νταλί. 

Κάπου 100 χρόνια μετά, και θεωρώντας ουσιαστικά το έργο ως πραγματικότητα, η Ακαδημία της Φλωρεντίας ζήτησε το 1588 από τον 24χρονο τότε Γαλιλαίο, που μόλις είχε διοριστεί στη Φλωρεντία ως μαθηματικός, να υπολογίσει τις πραγματικές διαστάσεις της Κόλασης. Ο Γαλιλαίος βρήκε το θέμα πολύ ενδιαφέρον και έδωσε δύο διαλέξεις που έχουν διασωθεί.

Στην ανάλυσή του ο Γαλιλαίος ξεκίνησε με τις διαστάσεις της σκεπής: πρώτα υπολόγισε, με βάση το έργο του Δάντη και με Αρχιμήδεια μαθηματικά, ότι το άνοιγμα του θόλου θα έπρεπε να είναι ίσο με την ακτίνα της Γης. Αυτό όμως σήμαινε ότι (με τα σημερινά τοπωνύμια) θα έπρεπε, αρχίζοντας από τη Μασσαλία, να φτάνει στην Τασκένδη. Ετσι προέκυψε το επόμενο ερώτημα: πόσο έπρεπε να είναι το  πάχος της ώστε να μην καταρρέει; 

Η λύση που σκέφτηκε ήταν εντυπωσιακή: επηρεασμένος από την έμφαση της εποχής στις αναλογίες, ο Γαλιλαίος χρησιμοποίησε ως βάση τον περίφημο τρούλο της μητρόπολης της Φλωρεντίας, που είχε κατασκευάσει ο Μπρουνελέσκι, εφαρμόζοντας για πρώτη φορά στη Δύση, μετά τη ρωμαϊκή εποχή, τα Μαθηματικά σε αρχιτεκτονικούς υπολογισμούς, επηρεάζοντας καθοριστικά την αρχιτεκτονική μέχρι τον 20ό αιώνα, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Γκόμπριτς στην Ιστορία της Τέχνης. Ο τρούλος αυτός, ενώ έχει διάμετρο 45 μέτρα, έχει πάχος μόνο 4 μέτρα. Ακολουθώντας λοιπόν τις αγαπημένες στην Αναγέννηση αναλογίες, ο Γαλιλαίος υπολόγισε ότι το πάχος της σκεπής της Κόλασης θα έπρεπε να είναι 460 χιλιόμετρα. 

Από τη λανθασμένη αναλογία, στη διατύπωση βασικών αρχών της Μηχανικής

Αργότερα, όταν είχε γίνει καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας συνειδητοποίησε ότι είχε κάνει ένα σημαντικό λάθος σε αυτόν τον υπολογισμό, δεχόμενος ότι το άνοιγμα της βάσης και το πάχος της θολωτής σκεπής είναι ποσά ανάλογα. Ομως δεν το παραδέχθηκε δημόσια και συνέχισε να υποστηρίζει τους αρχικούς υπολογισμούς του. Μόνο αρκετά χρόνια αργότερα, όταν πια βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό, λόγω της δημοσίευσης των ηλιοκεντρικών θεωριών του, στο περίφημο βιβλίο του «Διάλογοι σχετικά με δύο Νέες Επιστήμες» έγραψε πως θα έπρεπε να είναι σταθερός ο λόγος του κύβου του πάχους της σφαιρικής επιφάνειας προς το τετράγωνο της διαμέτρου της. (Κανόνας που χρησιμοποιείται και σήμερα, όχι μόνο στις κατασκευές, αλλά και ερμηνεύει, π.χ., γιατί το μέγεθος των ζώων δεν μπορεί να ξεπεράσει κάποια όρια, αφού ύστερα από κάποιο σημείο τα κόκαλά τους θα έπρεπε να έχουν πολύ μεγάλο πάχος.        

Η σημασία αυτής της λύσης του Γαλιλαίου έγκειται στο ότι αντιμετώπισε ένα πρόβλημα μηχανικής (εδώ το ζήτημα της αντοχής της σκεπής) όταν μεταβάλλεται η κλίμακα της κατασκευής (από τον τρούλο του Μπρουνελέσκι, στον τεράστιο θόλο της σκεπής της Κόλασης). Και όπως σημειώνει ο καθηγητής Φυσικής Μαρκ Πίτερσον στο Κολέγιο του Mount Holyoke, που ασχολείται με το θέμα από το 2002, αυτοί οι υπολογισμοί αποτελούν μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Γαλιλαίου στην εμφάνιση της Επιστημονικής Επανάστασης, εισάγοντας τη Θεωρητική Φυσική. Γιατί το έναυσμα για τη διατύπωση αυτής της θεωρίας δεν ήταν κάποιο πρακτικό πρόβλημα, όπως υποστηρίζουν οι θετικιστές επιστημολόγοι, αλλά ακόμα και για τον Γαλιλαίο, που υποστήριξε τη σημασία των πειραμάτων, δόθηκε από ερωτήματα βασισμένα σε μυθιστορηματικά δεδομένα. 

Ας σημειώσουμε ακόμα ότι, όπως δείχνει πολύ ωραία ο Σερζ Μοσκοβισί στο βιβλίο του «Τεχνική και Φύση στον ευρωπαϊκό πολιτισμό», μέχρι την Αναγέννηση οι μαθηματικοί υπολογισμοί ήταν κάτι ξένο στην κατασκευαστική πράξη, η οποία στηριζόταν σε εμπειρικούς κανόνες που αναπαράγονταν στις διάφορες συντεχνίες των τεχνιτών. Μάλιστα, αυτές οι συντεχνίες αντέδρασαν έντονα στην εισαγωγή των μαθηματικών στην αρχιτεκτονική. Ομως η ώθηση που έδωσαν τότε εκείνοι οι φωτισμένοι πρωτοπόροι μαθηματικοί και καλλιτέχνες ήταν πολύ ισχυρή και οδήγησε στην Επιστημονική Επανάσταση και στην εμφάνιση των Επιστημών του Μηχανικού. Και φαίνεται ότι κάποια από αυτά τα ταξίδια προς τον κόσμο τη γνώσης είχαν τις απαρχές τους στο μυθιστορηματικό ταξίδι του Δάντη. Κάτι σαν από το «Road to Hell» (του Chris Rea) στο «Stairway to Heaven» (των Led Zeppelin) – για να κλείσω με ροκ, μιας και το άρχισα με τον άλλον Δάντη.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News