«Οι μαζικές ιδεολογίες του 20ού αιώνα, ο ναζισμός και ο κομμουνισμός, αποτέλεσαν μια ταπείνωση του ορθού λόγου. Ωστόσο, αυτές οι ιδεολογίες αποκαλύπτουν περισσότερα από όσα θα θέλαμε να παραδεχτούμε για τις δικές μας πολιτικές ακρότητες», υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Κάπλαν, γράφοντας για την τυραννία των μαζών του 21ου αιώνα.

Σε άρθρο του στην Wall Street Journal ο αμερικανός συγγραφέας, δημοσιογράφος, και ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους διανοητές σε θέματα γεωπολιτικής και διεθνών σχέσεων επιστρέφει στο παρελθόν, σημειώνοντας πως καθοριστικό ρόλο για να σφυρηλατηθούν οι «ιδεολογικές φρίκες του 20ού αιώνα», διαδραμάτισε κυρίως η τεχνολογία.

Ο Κάπλαν επικαλείται τον αμερικανό (αυστριακής καταγωγής) διπλωμάτη Ρόμπερτ Στράους-Χουπέ, ο οποίος έκανε λόγο για τους «στερημένους της Βιομηχανικής Επανάστασης», δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους «που κατέστησαν αστόχαστοι στρατιώτες σε ταξικούς και φυλετικούς πολέμους, υποκινούμενοι από τα ΜΜΕ. Είναι αδύνατο να φανταστούμε τον Χίτλερ και τον Στάλιν, παρά μόνο στο πλαίσιο της βιομηχανοποίησης, η οποία προσέφερε τα πάντα, από τανκς, μέχρι σιδηροδρόμους και από ραδιόφωνα μέχρι κινηματογραφικά επίκαιρα», εξηγεί ο Κάπλαν, σημειώνοντας ότι «η τεχνολογία συνέχισε να εξελίσσεται, τόσο που οι ρίζες της σημερινής μας κρίσης εντοπίζονται σε ό,τι πήγε στραβά κατά τον 20ό αιώνα». Τι, όμως, εννοεί ακριβώς;

Σημειώνοντας ότι ο ναζισμός και ο κομμουνισμός είχαν κοινά δύο καθοριστικά σημεία – «την ασφάλεια των μαζών και τη λαχτάρα για αγνότητα», στρέφεται στον Ελίας Κανέτι και στην περίφημη μελέτη του «Μάζα και εξουσία», «το πιο διορατικό βιβλίο για την κρίση της Δύσης κατά τα τελευταία εκατό χρόνια», σύμφωνα με τον Κάπλαν.

Κατά τον Κανέτι, η προέλευση της μάζας προκύπτει από την ανάγκη του μοναχικού ατόμου να εναρμονιστεί, να ταιριάξει με τους άλλους. Επειδή δεν μπορεί να κυριαρχήσει μεμονωμένα, κυριαρχεί τελικά μέσω μιας μάζας που εκφράζεται με μία φωνή. «Η μάζα τείνει πάντα να αυξάνεται, καταστρέφοντας όλες τις ιεραρχίες, ακόμη και καθώς αισθάνεται ότι διώκεται και απαιτεί αντίποινα. Η μάζα θεωρεί ότι είναι απόλυτα άσπιλη, έχοντας φτάσει στο ύψιστο επίπεδο αρετής. Συνεπώς, ένας από τους στόχους της μάζας είναι να κυνηγήσει τους ανεπαρκώς ενάρετους», αναφέρει ο Κάπλαν.

Μάζες υπήρχαν ανέκαθεν. Αλλά η σύγχρονη τεχνολογία –«αρχικά το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες, τώρα το Twitter και το Facebook»– προσέφερε ανείπωτες προοπτικές στην τυραννία της μάζας, στόχος της οποίας είναι «η καταστροφή του ατόμου, η ύπαρξη του οποίου αποδεικνύει ότι δεν είναι αρκετά ενάρετο στα μάτια του πλήθους».

Μεταξύ του 20ού και του 210υ αιώνα υφίσταται μία διαφορά όσον αφορά τις μάζες. Ο προηγούμενος αιώνας υπήρξε μια περίοδος μαζικών επικοινωνιών, που συνήθως ελέγχονταν από μεγάλες κυβερνήσεις, οπότε η ιδεολογία και ο εκφοβισμός που τη συνόδευε πήγαζαν από τα ανώτατα κλιμάκια. Αντιθέτως σε αυτόν τον αιώνα, τα άτομα συναθροίζονται ούτως ώστε να καταστούν μάζα, από τη βάση, μέσω των ψηφιακών δικτύων.

Ωστόσο σε αμφότερες τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: «Ο εκφοβισμός των διαφωνούντων μέσω ενός δεδηλωμένου μονοπωλίου της αρετής. Εάν δεν συμφωνείς μαζί μας, όχι μόνο κάνεις λάθος, αλλά στερείσαι και ηθικής και ως εκ τούτου πρέπει όχι μόνο να καταγγελθείς αλλά και να καταστραφείς», γράφει ο Κάπλαν, υπενθυμίζοντας ότι και ο ναζισμός και ο κομμουνισμός ήταν «ουτοπικές ιδεολογίες», δηλαδή «ενάρετα συστήματα» στη συνείδηση των υποστηρικτών τους.

Τελικά και η ναζιστική Γερμανία και η Σοβιετική Ενωση ηττήθηκαν από την αμερικανική στρατιωτική και βιομηχανική ισχύ, καθώς «οι πολιτισμοί στηρίζονται όχι μόνο σε πνευματικά και πολιτιστικά θεμέλια, αλλά και σε πιο τραχιές μορφές δύναμης και ισχύος».

Η Δύση –η οποία σε τελική ανάλυση αφορά τη δυνατότητα, την ελευθερία κάθε ατόμου να ξεπερνά, να μη συμμορφώνεται με τη μάζα– επιβίωσε κατά τον 20ό αιώνα χάρη στην αμερικανική σκληρή ισχύ, «η οποία συντηρούνταν από ένα σύστημα ατομικής αριστείας στις τέχνες και στις επιστήμες, που ενισχυόταν, με τη σειρά του, από ανεξάρτητα και ποικίλα ΜΜΕ», εξηγεί ο Κάπλαν.

Σήμερα, ωστόσο, αυτά τα μέσα «βυθίζονται στις μάζες, όπου απαιτούν αρετή στην πιο καθαρή ιδεολογική μορφή της. Ο πόθος για αγνότητα σε συνδυασμό με την τυραννία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που βρίσκονται στα χέρια των νέων (που έχουν περιορισμένη αντίληψη του παρελθόντος και της παράδοσης) απειλεί να δημιουργήσει τους πιο τρομακτικούς όχλους στην Ιστορία. Η έκβαση ενός παρόμοιου καταναγκασμού που επιβάλλεται από τη μάζα είναι η διάχυτη αυτολογοκρισία: ο ακρογωνιαίος λίθος όλων των μορφών ολοκληρωτισμού. Αυτό οδηγεί τελικά σε μία κοινωνία που παρακινείται από το αδιάφορο, το επουσιώδες και το κοινότοπο, φορώντας το λοβοτομημένο προσωπείο του εβδομαδιαίου τηλεοπτικού προγράμματος του CNN. Το απόλυτο κακό μπορεί σίγουρα να αντιμετωπιστεί, αλλά είναι πιο δύσκολο να αντιταχθείς σε μια φαρισαϊκή συμμόρφωση. Εχοντας αφεθεί ανεξέλεγκτη, εξηγεί γιατί η Δύση αργοπεθαίνει».

Ολοκληρώνοντας τον πυκνό συλλογισμό του, ο Κάπλαν επικαλείται τον ρώσο στοχαστή του 19ου αιώνα Αλεξάντερ Χέρτσεν, ο οποίος στον απόηχο των αποτυχημένων δημοκρατικών επαναστάσεων του 1848 που συγκλόνισαν την Ευρώπη, προέβη σε μία άκρως ζοφερή πρόβλεψη ή, μάλλον, προειδοποίηση: «Η σύγχρονη δυτική σκέψη θα περάσει στην Ιστορία και θα ενσωματωθεί σε αυτήν, θα ασκήσει την επίδρασή της και θα έχει τη θέση της, απλά όπως το σώμα μας θα περάσει στη σύνθεση του γρασιδιού, των προβάτων (…) και των ανθρώπων. Δεν μας αρέσει αυτό το είδος αθανασίας, αλλά τι πρέπει να γίνει για αυτό;».

Σύμφωνα με τον αμερικανό αναλυτή, σε αυτό το σημείο βρίσκεται σήμερα η Δύση, αυτήν την κατάσταση καλείται να αντιμετωπίσει. Καθώς η παγκοσμιοποίηση τη θέτει μπροστά στα «αντίθετα ρεύματα» άλλων πολιτισμών, ενώ «ακραίες μορφές ταυτοτικών πολιτικών» καταπατούν τα ατομικά δικαιώματα, ο ιστορικός φιλελευθερισμός καλείται να διαψεύδει την πρόβλεψη του Χέρτσεν εις το διηνεκές.

«Ο ιστορικός φιλελευθερισμός, ως προασπιστής της ατομικής δράσης, μέμφεται όλες τις ιδεολογίες και τη μοίρα που ο Χέρτσεν είχε κατά νου. Η κατεύθυνση της Ιστορίας είναι άγνωστη, οπότε δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε», καταλήγει ο Κάπλαν.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News