Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των συνωμοσιολογικών αφηγημάτων που κυκλοφορούν ευρέως καθώς μαίνεται η πανδημία του κορονοϊού, «όποιος προσπαθεί να επιχειρηματολογήσει, να εκθέσει τα δεδομένα, συχνά θεωρείται πως είναι μυστικός πράκτορας της ίδιας της συνωμοσίας»,  επισημαίνει σε κείμενό του στην Le Figaro (το οποίο δημοσιεύτηκε και στην La Repubblica) ο Λικ Φερί, διακεκριμένος φιλόσοφος και ακαδημαϊκός αλλά και πολιτικός, πρώην υπουργός Νεότητας και Παιδείας της Γαλλίας την περίοδο 2002-2004.

Οπότε δικαιολογημένα ο Εμανουέλ Μακρόν και όλοι οι δημοκράτες πολιτικοί ανησυχούν ιδιαίτερα για την ενίσχυση των όποιων συνωμοσιολογικών κινημάτων που καλούν τους πολίτες σε κοινωνική ανυπακοή. Ο Φερί θεωρεί πως για την αντιμετώπιση του προβλήματος, όλων όσοι, δηλαδή, ασπάζονται και προωθούν τις όποιες θεωρίες συνωμοσίας, πιο σημαντικό είναι να γίνει κατανοητή η ψυχολογική δομή που υποστηρίζει το σκεπτικό τους παρά οι επικρίσεις και οι μακροσκελείς εκθέσεις υπέρ της πραγματικότητας.

«Είναι πολυάριθμοι οι άνθρωποι που πιστεύουν ακράδαντα πως “μας λένε ψέματα”, ότι οι νεκροί της Covid είναι λιγότεροι από όσους ανακοινώνονται ή ακόμη και πως ο ιός δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα εφεύρημα όσων κατέχουν την εξουσία και θέλουν να επιβάλλουν στους λαούς μέτρα που σκοτώνουν την ελευθερία, όπως ισχυρίστηκε ο φιλόσοφος Τζόρτζο Αγκάμπεν», υπενθυμίζει στο άρθρο του.

Ο γάλλος στοχαστής αναγνωρίζει πως οι παλινωδίες των κυβερνώντων της πατρίδας του οι οποίοι αρχικά τάχθηκαν κατά ενώ στη συνέχεια υπέρ του αποκαλούμενου πράσινου πιστοποιητικού, και η καθυστερημένη εφαρμογή του μέτρου, εν μέσω της θερινής περιόδου μάλιστα, σίγουρα δεν βοήθησε στη βελτίωση της κατάστασης.

Παρανοϊκή δομή

Ωστόσο αποτελεί γεγονός πως πέρα από μία σειρά εύλογων ερωτημάτων που απασχολούν τους πολίτες, «υφίσταται επίσης μία παρανοϊκή δομή που είναι αδύνατο να ελεγχθεί λογικά. Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης της συνωμοσιολογίας που συνοδεύει την πανδημία, όσο περισσότερο αποπειράται να επιχειρηματολογήσει κάποιος τόσο περισσότερο εκλαμβάνεται ως θιασώτης της ίδιας της συνωμοσίας». Ευτυχώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν παρασύρονται από τα όποια συνωμοσιολογικά μυθεύματα και καθώς νοιάζονται για τη δική τους ζωή αλλά και για τη ζωή των συνανθρώπων τους αναγνωρίζουν την πραγματικότητα ενός ιού που έχει αφαιρέσει περισσότερες από 4,5 εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές ανά την υφήλιο.

Ο Λικ Φερί παραθέτει στο κείμενό του μία ιστορία που άκουσε, όταν σπούδαζε ψυχολογία από έναν καθηγητή ψυχοπαθολογίας που εξηγούσε στους φοιτητές του τη διαφορά μεταξύ ψύχωσης και νεύρωσης. Ο ψυχωσικός, ανέφερε ο καθηγητής, είναι κάποιος που απομακρύνεται από την πραγματικότητα και αρχίζει παραληρεί. Σε αντίθεση με τη νεύρωση, η οποία εκδηλώνεται μέσω άλλων συμπτωμάτων, το κύριο χαρακτηριστικό της ψύχωσης είναι το ντελίριο. «Ψυχωσικός είναι όποιος υποστηρίζει ότι “δύο συν δύο ίσον  πέντε”. Εάν αποπειραθούμε να τον αντικρούσουμε, θα μας θεωρήσει αμέσως εχθρούς, και στην περίπτωση που επιμείνουμε θα σκεφτεί ότι εμπλεκόμαστε στη συνωμοσία που έχει εξυφανθεί σε βάρος του», εξηγεί ο φιλόσοφος.

Το ότι «δύο συν δύο ίσον πέντε» ενδέχεται να το πιστεύει και ένας νευρωτικός, όπως ακριβώς το πιστεύει κάποιος που είναι ψυχωσικός. Σε αντίθεση, όμως, με τον ψυχωσικό, ο νευρωτικός ενοχλείται από τη συγκεκριμένη πεποίθησή του, αισθάνεται άσχημα και και αυτό αποτελεί ένδειξη ότι γνωρίζει πως κάνει λάθος, οπότε δεν έχει χάσει ακόμη την επαφή με την πραγματικότητα.

Πολύ συχνά οι νευρωτικοί αισθάνονται μία μορφή ντροπής και επιδιώκουν να κρύβουν από τους άλλους τα συμπτώματά τους. Δεν παραληρούν απαραίτητα και έχουν επίγνωση της συμπεριφοράς τους, «αλλά  καμία εύλογη εξήγηση δεν πρόκειται να τους μεταπείσει, τόσο μεγάλη είναι η ισχύς της απώθησης και της απροθυμίας», σημειώνει ο Φερί, αναφέροντας πως ένας γερμανός ψυχίατρος συνόψισε με χάρη αλλά και αξιοσημείωτη αυστηρότητα τις εν λόγω συμπεριφορές, σημειώνοντας πως «ο νευρωτικός χτίζει κάστρα στον αέρα, ο ψυχωσικός κατοικεί σε αυτά και ο ψυχίατρος παίρνει το ενοίκιο».

Ο πραγματικός εχθρός

Ολοκληρώνοντας τον συλλογισμό του ο Φερί εξηγεί πως αυτή η «διασκεδαστική περιγραφή ενός ιδιότυπου ménage à trois» αναδεικνύει δύο σημαντικά δεδομένα: σε ένα κράτος δικαίου κάθε απόφαση εγκρίνεται από τα μέλη του κοινοβουλίου, ως εκ τούτου είναι παραληρηματικό το να γίνεται λόγος για «υγειονομική δικτατορία». Αυτό, ωστόσο, δεν αλλάζει το γεγονός πως «οι παρανοϊκές τάσεις δεν είναι ζήτημα ευφυίας» και αυτό εξηγεί γιατί την συνωμοσιολογική λογική την ασπάζονται συχνά και μορφωμένοι, καλλιεργημένοι άνθρωποι, ακόμη και επιφανείς διανοούμενοι.

«Για να πείσουν όλους όσοι δεν έχουν ακόμα πειστεί, οι πολιτικοί μας το καλύτερο που μπορούν να κάνουν είναι να δώσουν τον λόγο σε προσωπικότητες που πραγματικά εμπνέουν εμπιστοσύνη – ίσως σε ινδάλματα του αθλητισμού ή της τέχνης ή οποιουδήποτε άλλου χώρου, εκτός από την πολιτική – αντί να ανεβαίνουν στην έδρα και να παραδίδουν μαθήματα σε διαδηλωτές τους οποίους κανένα επιχείρημα δεν πρόκειται να πείσει πως ο μοναδικός εχθρός των ελευθεριών μας δεν είναι το εμβόλιο, ούτε το πράσινο πιστοποιητικό, αλλά ο ιός», καταλήγει ο Φερί.