Ο ορθολογισμός βάλλεται πανταχόθεν. Τον υπονομεύουν οι όποιες μετα-αλήθειες, οι πάσης φύσεως θεωρίες συνωμοσίας, ο σεχταρισμός, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς που πρέπει να αναλύουν τα γεγονότα και να προσφέρουν μια κοινά αποδεκτή εκδοχή και ερμηνεία της πραγματικότητας.

Υπάρχουν, ωστόσο, και μερικοί που προασπίζονται με σθένος και μαεστρία τον ορθολογισμό και μεταξύ αυτών περίοπτη θέση κατέχει τα τελευταία χρόνια ο Στίβεν Πίνκερ. Ο διανοούμενος-σελέμπριτι και καθηγητής Γνωστικής Ψυχολογίας στο Χάρβαρντ παρέχει τη στήριξή του στον ορθό λόγο με το βιβλίο «Rationality: What It Is, Why It Seems Scarce, Why It Matters». Κυκλοφόρησε την προηγούμενη εβδομάδα και στις σελίδες του εξηγεί τι είναι η λογική, γιατί σήμερα θεωρείται πως υπάρχει έλλειψη λογικής και, κυρίως, γιατί η λογική είναι ιδιαίτερα σημαντική για την περαιτέρω πρόοδο της ανθρωπότητας.

Τα social media και η αλήθεια

«Η λογική αναδύεται μέσα από μία κοινότητα ανθρώπων που σκέφτονται και εντοπίζουν ο ένας τα λάθη του άλλου», γράφει ο Πίνκερ. Και συνομιλώντας μαζί του ο Κάρλο Πιτσάτι της La Repubblica, με αφορμή τη σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση του βιβλίου του και στην Ιταλία, τον ρώτησε καταρχάς γιατί κάτι τέτοιο δεν συνέβη στις κοινότητες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Επειδή «δεν εφαρμόστηκαν κανόνες κατάλληλοι για τη γέννηση μιας ορθολογιστικής κοινότητας», απάντησε ο Πίνκερ, υπενθυμίζοντας πως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης «ενθαρρύνεται η μεγαλοποίηση, όχι η επαλήθευση».

Αντιθέτως στη Wikipedia, όπου μία μη κερδοσκοπική κοινότητα, που «δεν εξαρτάται από τα like», αξιολογεί ό,τι δημοσιεύεται, «υπάρχει δέσμευση για αντικειμενικότητα και αλήθεια», καθώς η καλή φήμη της «εξαρτάται από την ακρίβεια, όχι από τη δημοτικότητα».

«Δεν αρκεί να υπάρχουν δίαυλοι επικοινωνίας. Οταν εφευρέθηκε ο Τύπος, μέσω των πρώτων εφημερίδων διαδίδονταν πολλά fake news και ανοησίες για εξωγήινη ζωή στον Αρη και δικέφαλα τέρατα στη Μεσόγειο. Οι εφημερίδες κατέστησαν μέσο που προωθεί την ορθή σκέψη μόνον όταν εφάρμοσαν κώδικες δημοσιογραφικής δεοντολογίας και επέβαλαν την επαλήθευση των γεγονότων και τις παραθέσεις, ποντάροντας στην ακρίβεια αντί σε επινοημένες ιστορίες, για να εδραιώσουν τη φήμη τους», σημείωσε.

Εμπιστοσύνη στους θεσμούς

Σχετικά με τον ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν η ακαδημαϊκή/επιστημονική κοινότητα, τα ΜΜΕ, η πολιτική εξουσία και η Δικαιοσύνη στην αντιμετώπιση του ανορθολογισμού και της συνωμοσιολογίας, ο 67χρονος στοχαστής ανέφερε πως είναι πολύ σημαντικό να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών σε θεσμούς όπως οι κρατικοί φορείς, τα ΜΜΕ και τα πανεπιστήμια. «Η πλειονότητα πρέπει να εμπιστεύεται τις πηγές που αποκαλύπτουν τις ψευδείς συνωμοσίες. Εάν, ωστόσο, θεωρείται ότι αυτοί οι θεσμοί πρόσκεινται στην Αριστερά, αποξενώνονται όσοι υποστηρίζουν τη Δεξιά και αντιστρόφως».

Το ζητούμενο, οπότε, είναι «η αντικειμενικότητα, η αμεροληψία και η αλήθεια», γιατί μόνο μέσω τις επίκλησης των δεδομένων είναι δυνατή η κατάρριψη των όποιων θεωριών συνωμοσίας. Ο Πίνκερ αναγνωρίζει, φυσικά, πώς ούτε αυτή η τακτική λειτουργεί πάντα, «επειδή υπάρχουν κι εκείνοι που συνδέουν στενά την ίδια την ταυτότητά τους με κάποια θεωρία συνωμοσίας που δεν θα αποκηρύξουν ποτέ. Τα αντεπιχειρήματα είναι αποτελεσματικά για όποιον είναι ακόμα σε θέση να πειστεί από τα πραγματικά γεγονότα επειδή δεν ταυτίζεται απόλυτα με τις όποιες θεωρίες και είναι πρόθυμος να ακούσει».

Σχετικά το μέλλον της συνωμοσιολογίας, ο Πίνκερ εμφανίζεται συγκρατημένα αισιόδοξος, δηλώνοντας πως «υπάρχει ελπίδα, γιατί ανά τους αιώνες μειώθηκε ο αριθμός των ανθρώπων που πιστεύουν στα θαύματα ενώ αυξήθηκε ο αριθμός των ανθρώπων που πιστεύουν στην επιστημονική πραγματικότητα».

Κριτική σκέψη από το Δημοτικό

Πώς, όμως, μπορεί να αυξηθεί ο αριθμός των λογικών ανθρώπων; «Η κριτική σκέψη πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία. Τα παιδιά του Δημοτικού πρέπει να μυούνται στη στατιστική σκέψη και να εκπαιδεύονται στη χρήση των ΜΜΕ. Πρέπει να θεσπιστούν περισσότεροι κανόνες όσον αφορά την αντικειμενικότητα στα πανεπιστήμια, στα κυβερνητικά συμβούλια και στη δημοσιογραφία. Πρέπει επίσης οι άνθρωποι να υποστηρίζουν τις απόψεις τους επικαλούμενοι αδιαμφισβήτητα γεγονότα και να είναι πρόθυμοι να αλλάζουν γνώμη, αποφεύγοντας να κρίνουν τον αντίπαλο αντί για τις απόψεις του. Πρέπει να ενισχύσουμε και τους θεσμούς που στηρίζουν τον ορθολογισμό, όπως η αντικειμενική δημοσιογραφία, τα πανεπιστήμια που σέβονται την ελευθερία του λόγου και οι κυβερνητικές υπηρεσίες που βασίζονται στα γεγονότα για να προωθούν τις πολιτικές τους», απάντησε ο Πίνκερ.

Αυτά σε πρακτικό επίπεδο. Εξίσου, ωστόσο, σημαντικό, εάν όχι περισσότερο, είναι να καταστεί ξεκάθαρη η στενή σχέση της λογικής με την ηθική. «Τη στιγμή που αρχίζεις έναν διάλογο με κάποιον άλλον, και η ευημερία σου εξαρτάται από ό,τι κάνει εκείνος, αυτό καθιστά την ηθική, με την έννοια της ισότητας και της αμεροληψίας, το πιο λογικό πράγμα. Δεν μπορεί να επιμένεις να σου συμπεριφέρεται ο άλλος με τρόπο που εσύ δεν είσαι διατεθειμένος να συμπεριφέρεσαι σε εκείνον. Αυτή η αντιστρεψιμότητα της προοπτικής είναι στην πραγματικότητα η θεμελιώδης αρχή της ηθικής, όπως είναι και της λογικής», εξήγησε ο καναδοαμερικανός ακαδημαϊκός.

Εντυπώσεις και γεγονότα

Οσον αφορά την τάση των ανθρώπων να βασιζόμαστε πολύ συχνά στις εντυπώσεις παρά στα γεγονότα, υπενθύμισε ότι αυτό συμβαίνει «για τον ίδιο λόγο που δεν μπορούμε να κόψουμε τη ζάχαρη, το αλάτι και τα λιπαρά. Είναι εγγεγραμμένη στο DNA εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια εξέλιξης. Η καλύτερη επιστήμη μας και τα καλύτερα στατιστικά μας στοιχεία είναι πρόσφατες κατακτήσεις και δεν τις αποδεχόμαστε φυσικά. Πρέπει να τις διδασκόμαστε στα σχολεία, πρέπει να προκύπτουν από τις συζητήσεις μας, από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, επειδή τείνουμε φυσικά να βασιζόμαστε στα ανέκδοτα, στα αφηγήματα, στις εικόνες και στις προκαταλήψεις της όποιας φυλής μας».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News