Το φθινόπωρο του 2009, τα αστικά λεωφορεία της Ρώμης ήταν γεμάτα με κοντινά πλάνα της Ζάχα Χαντίντ σε αφίσες που διαφήμιζαν τα εγκαίνια του Εθνικού Μουσείου Τεχνών του 21ου αιώνα (MAXXI). Το έργο της διάσημης ιρακινής αρχιτέκτονος είχε, επιτέλους, ολοκληρωθεί έπειτα από μια δεκαετία οικοδομικών εργασιών. Ετσι, στις 28 Μαΐου 2010, την ημέρα που το MAXXI άνοιξε τις πύλες του στο κοινό, όταν η Χαντίντ βγήκε από τη λιμουζίνα της φορώντας ένα λευκό ίσιο παλτό, που άφηνε γυμνούς τους ηλιοκαμένους ώμους της, γάντια χωρίς δάχτυλα, με παγιέτες, και πανκ μαύρες μπότες, οι παπαράτσι περίμεναν πανέτοιμοι να την απαθανατίσουν. Ηταν σαν να ξαναγεννήθηκε η Ανίτα Εκμπεργκ της «Dolce Vita», και εκείνη τη στιγμή η αρχιτέκτονας εκτινάχθηκε στα ύψη της διασημοτήτας όπως η Εβίτα (Περόν), η Λιζ (Τέιλορ) και η Μπιγιονσέ. Η τότε 59χρονη Χαντίντ ήταν πλέον, απλά, η Ζάχα, γράφει στο Vanity Fair ο Τζόζεφ Τζοβανίνι.

Μέσα στη φασαρία των εγκαινίων, ένας αδύνατος, λόγιος κύριος με συρμάτινα γυαλιά πλησίασε διακριτικά τη Ζάχα για να τη ρωτήσει αν θα σκεφτόταν να σχεδιάσει τα γραφεία της Κεντρικής Τράπεζας στη Βαγδάτη. Ο 68χρονος Σινάν Αλ-Σαμπίμπι, διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας του Ιράκ, ήταν γιος ενός πολιτικού, που γνώριζε τον Μοχάμεντ Χαντίντ, τον επίσης πολιτικό πατέρα της Ζάχα. Τόσο η Ζάχα όσο και ο υιός Αλ-Σαμπίμπι κατάγονταν από μεγάλες, καλλιεργημένες, αριστοκρατικές οικογένειες του Ιράκ.

Και οι δύο είχαν ζήσει δεκαετίες μακριά από τη χώρα τους κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Σαντάμ Χουσεΐν. Ο οικονομολόγος ζητούσε, λοιπόν, από την αρχιτέκτονα με έδρα στο Λονδίνο να επιστρέψει στην πατρίδα της -όπως είχε κάνει εκείνος- και, κατά κάποιο τρόπο, να βασιστεί στην παρακαταθήκη του πατέρα της, ο οποίος ως υπουργός Οικονομικών του Ιράκ μετά την επανάσταση του Ιουλίου του 1958, είχε κρατικοποιήσει την πετρελαϊκή βιομηχανία της χώρας.

Το ερώτημα ήταν πολύ οδυνηρό για τη Χαντίντ, γράφει ο Τζοβανίνι, αρχιτέκτονας και ο ίδιος με έδρα τη Νέα Υόρκη και το Λος Αντζελες, και αρθρογράφος στους New York Times, Architectural Digest κ.α. Μάλιστα μόλις κυκλοφόρησε από τον Rizzoli το βιβλίο του «Architecture Unbound: A Century of the Disruptive Avant-Garde», στο οποίο εξετάζει την επιρροή των πρωτοποριακών κινημάτων του 20ου αιώνα στο σύγχρονο αρχιτεκτονικό τοπίο μέσα από το έργο «επαναστατών» όπως ο Φρανκ Γκέρι, ο Ρεμ Κούλχας και η Ζάχα Χαντίντ.

Η Χαντίντ είχε επιφυλάξεις σχετικά με το ενδιαφέρον του αραβικού κόσμου για τη δουλειά της, παρόλο που προς το τέλος της 40χρονης καριέρας της είχε άρχισε να δέχεται παραγγελίες για έργα στην περιοχή: «Η μεγαλύτερη αποτυχία μου ήταν στον αραβικό κόσμο», είχε δηλώσει κάποτε σε συνέντευξή της. «Δεν νομίζω ότι οι Aραβες με σέβονται αρκετά, γιατί είμαι από την Αραβία. Στους Αραβες αρέσουν οι ξένοι… Αν ήμουν Αμερικανός, θα με αγαπούσαν. Αμερικανός άνδρας», είχε πει. Οι προτάσεις που δεχόταν, εξάλλου, ήταν υψηλού ρίσκου, με ακυρώσεις εξαιτίας αλλαγών καθεστώτος, διακυμάνσεων στην τιμή του πετρελαίου, περικοπών προϋπολογισμών, ή της Αραβικής Ανοιξης.

Ωστόσο, μετά την Κεντρική Τράπεζα της Βαγδάτης και ακόμη μερικά projects που ευτύχησαν να πραγματοποιηθούν, ισχυροί άραβες χρηματομεσίτες σε πιο σταθερά περιβάλλοντα την πλησίασαν προσκαλώντας τη σε έναν (δικό της) κόσμο που την είχε περιθωριοποιήσει. «Ηθελε να εργαστεί στη Μέση Ανατολή και ενδιαφερόταν πολύ για νέες ευκαιρίες εκεί», είπε η Σάρα Σέικ Ακμπάρι, αγγλοϊρανικής καταγωγής διευθύντρια του γραφείου Zaha Hadid Architects. «Εκεί ένιωθε σαν στο σπίτι της», πρόσθεσε.

Στην πραγματικότητα, το γραφείο της Ζάχα Χαντίντ γνώρισε εκθετική ανάπτυξη -και αντίστοιχα εκθετική φήμη- από το 2007 έως το 2011, και τα γραφεία της Κεντρικής Τράπεζας της Βαγδάτης ήταν ένα από τα έξι αραβικά projects εκείνης της περιόδου ή λίγο μετά, που ανοίγουν τώρα ή θα ολοκληρωθούν τον φετινό χειμώνα σε ένα τόξο, που εκτείνεται από το Μαρόκο μέχρι τον Κόλπο.

Η θανατηφόρα καρδιακή προσβολή της Ζάχα Χαντίντ το 2016, στο απόγειο της καριέρας και του ταλέντου της, δεν της επέτρεψε να δει ολοκληρωμένα σχεδόν τα μισά από τα μεγαλύτερα έργα της. Με περίπου 30 μεγάλα κτίρια που ολοκληρώθηκαν τα τελευταία πέντε χρόνια ή βρίσκονται στα σκαριά, η διάσημη αρχιτέκτονας έχει αναμφισβήτητα αποδειχθεί εξίσου σπουδαία μετά τον θάνατό της όσο και στη ζωή. Και παρά τις εσωτερικές μάχες που μαίνονται για την περιουσία της (οι εκτελεστές της διαθήκης είναι στα δικαστήρια εδώ και χρόνια), κανένας άλλος αρχιτέκτονας δεν αποδείχτηκε τόσο επιτυχημένος μετά θάνατον όσο η Χαντίντ.

Τουλάχιστον όχι μετά τον αμερικανό φινλανδικής καταγωγής Εερο Σάαρινεν, που έχει μείνει στην ιστορία της αρχιτεκτονικής για τον κομψό εξπρεσιονισμό των επιβατικών σταθμών της TWA στη Νέα Υόρκη και του Διεθνούς Αεροδρομίου Ντάλες, στην Ουάσινγκτον, που εγκαινιάστηκαν το 1962, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του. Εργο του Σάαρινεν, ο οποίος απεβίωσε το 1961 σε ηλικία 51 ετών, ήταν και το κεντρικό κτίριο του Αερολιμένα Αθηνών, στο Ελληνικό, που ολοκληρώθηκε το 1963.

Τα αραβουργήματα της Ζάχα

Για τους νέους άραβες πελάτες της, η Χαντίντ ήταν ο κατάλληλος αρχιτέκτονας την κατάλληλη στιγμή. Τα πρωτοποριακά, παγκόσμιας κλάσης κτίριά της είναι τα τοπόσημα μιας ανερχόμενης Μέσης Ανατολής. Ηγέτες που επιθυμούσαν να παρουσιάσουν τη χώρα τους σαν προοδευτικό κράτος, αφήνοντας παράλληλα μια προσωπική αρχιτεκτονική παρακαταθήκη, της παράγγειλαν φωτογενή μνημεία που θα μπορούσαν να τους εξυψώσουν πολιτιστικά.

Χαρισματικό με τον ίδιο τρόπο που και η Χαντίντ ήταν χαρισματική, κάθε «Zaha» έργο δηλώνει τη μοναδικότητά του και την πολιτιστική του ανεξαρτησία: Ρευστά σαν λάβα που λιώνει αργά, γράφει στο Vanity Fair ο Τζιοβανόνι, τα κτίριά της διέρρηξαν κάθε δεσμό με τις δύσκαμπτες κλασικές κολόνες της αποικιοκρατίας, και τα κουτιά, τα πλέγματα και τις συμμετρίες της μοντερνιστικής Ευρώπης. Με φόρμες σαγηνευτικές, κυλούν σαν αμμόλοφοι και οι καμπύλες τους θυμίζουν αραβική καλλιγραφία.

Ενα «Zaha» μπορούσε να εγγυηθεί ότι η πόλη του θα είχε τον τηλεοπτικό της χρόνο και μια εξέχουσα θέση στον Τύπο, χάρη στη φήμη της δημιουργού του, που ήταν μια ροκ σταρ του αραβικού κόσμου και του κόσμου της τέχνης. Ορισμένες παραγγελίες, όπως το κτίριο της Κεντρικής Τράπεζας του Ιράκ, είχαν προσωπική διάσταση. Σύμφωνα με το γραφείο της Χαντίντ, ο Αλ-Σαμπίμπι είπε στα στελέχη της τράπεζας ότι υπήρχε μόνο ένας αρχιτέκτονας κατάλληλος για την έδρα τους.

Η Ζάχα Χαντίντ ήταν η πιο διάσημη Ιρακινή εν ζωή, με θριάμβους που προκαλούσαν διεθνή θαυμασμό. Η υπερηφάνεια που ένιωθαν οι συμπατριώτες της για την επιτυχία της και η εμπιστοσύνη στην δική τους κόρη με το ιστορικό όνομα (σε μια χώρα όπου οι σχέσεις έχουν μεγάλη σημασία) επισφράγισαν τη συμφωνία. Μετά την υπογραφή της σύμβασης σε επίσημη τελετή στην οποία συμμετείχαν ιρακινοί διπλωμάτες στο Μουσείο Victoria and Albert στο Λονδίνο, η Χαντίντ είπε ότι ο πατέρας της ήταν «παρών στην αίθουσα».

• Κεντρική Τράπεζα του Ιράκ, ένα ψηλό φυτό στις όχθες του Τίγρη

Ο ουρανοξύστης 34 ορόφων από σκυρόδεμα, γυαλί και χάλυβα και κατάλευκους  εσωτερικούς χώρους, που ρέουν σαν νερό, ολοκληρώνεται τώρα στη Βαγδάτη, και μοιάζει με ψηλό φυτό που φυτρώνει στις όχθες του Τίγρη. Η Χαντίντ οραματίστηκε επίσης το high-tech κτίριο σαν ένα είδος κολεγίου κατασκευών, όπου ντόπιοι μηχανικοί, αρχιτέκτονες, κατασκευαστές και τεχνίτες θα μπορούσαν να εμπλουτίσουν την τεχνογνωσία τους σύμφωνα με τα ανταγωνιστικά διεθνή πρότυπα. Πράγματι οι Ιρακινοί συνάδελφοί της είχαν μια εμπειρία ζωής δουλεύοντας στο κτίριο.

Το γραφείο της εργάστηκε στον ουρανοξύστη εν μέσω της πρόσφατης αναταραχής στο Ιράκ, συμπεριλαμβανομένης της κρίσης του ISIS, και, από το 2014, χωρίς αμοιβή. Ο Τζιμ Χέβεριν, διευθυντής του έργου και ένας από τους επικεφαλής των Zaha Hadid Architects, λέει: «Παραμείναμε εμπλεκόμενοι γιατί θέλαμε να κάνουμε το κτίριο για τη Ζάχα».

Ντυμένη με μοντέλα του Yohji Yamamoto και του Issey Miyake, μαυρισμένη 12 μήνες τον χρόνο, με το φλογερό κόκκινο κραγιόν και τη βραχνή φωνή της η Ζάχα Χαντίντ ήταν αναμφίβολα μια γοητευτική γυναίκα, φήμη και παραγγελίες έργων ωστόσο δεν τα κέρδισε με τη γοητεία της αλλά με τα εφευρετικά της σχέδια.

• Σταθμός του μετρό King Abdullah Financial District στο Ριάντ, η έρημος στην πόλη

Πολλά από τα έργα της βραβεύτηκαν σε διαγωνισμούς, όπως το εκπληκτικό Κέντρο Μελετών και Ερευνών Πετρελαίου King Abdullah (ξεκίνησε το 2009 και ολοκληρώθηκε το 2017) και ο σταθμός του μετρό King Abdullah Financial District στο Ριάντ, τα σχέδια του οποίου ικανοποίησαν απολύτως τις φιλοδοξίες της Σαουδικής Αραβίας. «Ηθελαν το καλύτερο, και πιο ωραίο project μεταφορών στον κόσμο», εξηγεί ο επικεφαλής του έργου Τζιανλούκα Ρακάνα. «Στόχος ήταν ένα “τοπόσημο”, ένα κτίριο που θα ήταν αναγνωρίσιμο και θα μπορούσε να ταυτιστεί με την πόλη».

Οι οδηγοί σε αυτήν την πρωτεύουσα που έχει πνιγεί από τα αυτοκίνητα, μπορούν τώρα να σταθμεύουν τα οχήματά τους στην κοιλιά του σταθμού του μετρό, ενός κτιρίου που εισάγει έναν αντικατοπτρισμό από αμμόλοφους της Σαχάρας σε ένα κατά τα άλλα αστικό τοπίο. Η πρόσοψη με τις κυματοειδείς αψίδες από πορώδες αντηλιακό υλικό, δροσίζει και καλύπτει τους τέσσερις ορόφους και τις έξι σιδηροδρομικές πλατφόρμες μέσα. Και όπως το ξύλινο μασραμπίγια, που καλύπτει τα παράθυρα των παραδοσιακών αραβικών σπιτιών, δικτυωτό πλέγμα σκιάζει τους εσωτερικούς χώρους, επιτρέποντας ένα αεράκι, που προκαλείται από την κίνηση των τρένων. Η δομή, η οποία συνδυάζει τις μεταφορές με καταστήματα για ψώνια, χώρους εστίασης και χώρους εργασίας, αναπνέει σαν πνεύμονας. «Η κίνηση των τρένων δημιουργεί κύματα αέρα», λέει ο Ρακάνα, «που θυμίζουν τους ανέμους οι οποίοι σχηματίζουν τους αμμόλοφους στην έρημο».

• Κέντρο διαχείρισης απορριμάτων Bee’ah, τεχνητοί αμμόλοφοι στην έρημο

Αν οι αρχιτέκτονες εισήγαγαν την έρημο –μεταφορικά- στο κέντρο της σαουδαραβικής πρωτεύουσας, στη συνέχεια είχαν να κάνουν με την πραγματική έρημο στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, όπου δημιουργήθηκε η υπερσύγχρονη έδρα του κέντρου για τη διαχείριση του περιβάλλοντος και των απορριμμάτων. Το 2013, ο σεΐχης Σουλτάν ​​Γ’ της Σάρτζα συγκέντρωσε έξι αρχιτέκτονες στο αρχοντικό του στο Σάσεξ της Αγγλίας, για να διαλέξει τον νικητή ενός διαγωνισμού για το Κέντρο Bee’ah. Ξεκίνησε επιθεωρώντας το σχέδιο της Χαντίντ και του άρεσε τόσο πολύ που έπρεπε να τον παρακινήσουν να δει και τα υπόλοιπα. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ερεύνησε τη δυνατότητα μεταφοράς του παλατιού του σε μια τοποθεσία, από όπου θα μπορούσε να βλέπει το κτίριο…

Η Χαντίντ και οι συνεργάτες της χρησιμοποίησαν λογισμικό τρισδιάστατης μοντελοποίησης για να μιμηθούν τα μοτίβα στη φύση, και συνέθεσαν ένα κτίριο από διασταυρούμενους αμμόλοφους που αναπτύσσονται πάνω από το τοπίο της ερήμου, και περιβάλλονται από μια όαση με φοίνικες και πισίνες. Με τη βοήθεια υπολογιστή δημιούργησαν, επίσης, στους θόλους μοτίβα φωτεινών αστερισμών, που θυμίζουν αραβικές διακοσμήσεις. Ωστόσο, παρά την εκπληκτική ομορφιά του, το Bee’ah είναι απόλυτα σωστό περιβαλλοντικά: διαθέτει πιστοποίηση LEED Platinum, χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα και ηλιακή ενέργεια, που συλλαμβάνεται και αποθηκεύεται σε συστοιχίες μπαταριών Tesla.

• Αίθουσες διδασκαλίας για νεαρούς πρόσφυγες στα τουρκοσυριακά σύνορα

Καθώς η Χαντίντ ολοκλήρωσε έργα και γινόταν ευρύτερα γνωστή, ισχυρές αραβικές προσωπικότητες άρχισαν να την εμπιστεύονται προσωπικά. Η παραγγελία για ένα γήπεδο ποδοσφαίρου στο Κατάρ (το οποίο, μεταξύ άλλων νέων γηπέδων, θα φιλοξενήσει το Παγκόσμιο Κύπελλο του επόμενου έτους) επιβεβαίωσε τη φιλία της με την πανίσχυρη σεΐχα Μόζα μπιντ Νάσερ, σύζυγο του πρώην εμίρη του Κατάρ και μητέρα του νυν (η οποία αγόρασε πέρσι το θρυλικό ξενοδοχείο  Ritz του Λονδίνου στην ιλιγγιώδη τιμή του ενός δισ. ευρώ).

Και όταν η σεΐχα ζήτησε από τη Χαντίντ να σχεδιάσει προσωρινές αίθουσες διδασκαλίας για νεαρούς σύρους πρόσφυγες στην Τουρκία, η αρχιτέκτονας δέχτηκε, αναλαμβάνοντας το project δωρεάν. Χαριτωμένες κατασκευές σαν σκηνές φιλοξενούν πλέον μαθητές δημοτικών σχολείων κοντά στα τουρκοσυριακά σύνορα. Ο ιδιοφυϊής συνεργάτης της Χαντίντ, Σατζέι Μπούσαν, κατασκεύασε φθηνά, φωτεινά πολυανθρακικά φύλλα για να παρέχουν φυσικό φως ενώ προστατεύουν από τον ήλιο και τη ζέστη.

• Grand Théâtre de Rabat, ένα τεχνητό νησί τον ποταμό Μπουρεγκρέγκ

Τις τελευταίες δεκαετίες, η Χαντίντ έγινε η cool αρχιτέκτονας μιας γενιάς αράβων ηγετών ενίοτε μορφωμένων στη Δύση, που δεν ήθελαν τον Λουδοβίκο ΙΔ’ των παππούδων τους αλλά ούτε τον μοντερνισμό των πατέρων τους.

Οταν η Χαντίντ απέτυχε το 2009 σε διαγωνισμό για μια όπερα στην Καζαμπλάνκα, ο βασιλιάς του Μαρόκου, Μοχάμεντ ΣΤ’, τότε 45 ετών, θαύμασε το σχέδιό της και την κάλεσε να χτίσει το θέατρο στην πρωτεύουσα Ραμπάτ. Τον ενθουσίαζε η ιδέα να «μεταφυτεύσει» το κόνσεπτ της πλατείας που είχε οραματιστεί η Χαντίντ σε μια πρώην πλημμυρισμένη πεδιάδα, που αποστραγγίστηκε πρόσφατα με ένα νέο φράγμα το οποίο κατασκευάστηκε αντίθετα στο ρεύμα.

Η Χαντίντ περιόδευσε στην περιοχή με τον στενό της συνεργάτη (και διάδοχό της στην εταιρεία) Πάτρικ Σουμάχερ, μια ομάδα συνεργατών της και τον κυβερνήτη της Ραμπάτ. «Η Ζάχα έδειξε μεγάλο προσωπικό ενδιαφέρον για το έργο», λέει ο Νιλς Φίσερ, διευθυντής του έργου Grand Théâtre de Rabat. Θα μπορούσε απλά να μεταφέρει στη Ραμπάτ το σχέδιο της Καζαμπλάνκα, που άρεσε στον βασιλιά. Δεν το έκανε. Αντίθετα, πρότεινε το σχεδιασμό ενός κτιρίου που θα ανταποκρίνεται στην τοποθεσία του ποταμού, και στη συνέχεια προχώρησε στον επανασχεδιασμό του ίδιου του τοπίου, σχηματίζοντας ένα νησί που περιβάλλεται από τον ποταμό Μπουρεγκρέγκ και μικρές λίμνες. «Ξεκινήσαμε από την τοπογραφία», λέει ο Φίσερ.

Το νησί και το κτίριο θα αποτελούσαν μια γέφυρα ανάμεσα στις δύο αρχαίες πόλεις, τη Ραμπάτ και τη Σαλέ, στις όχθες του ποταμού. Οι αντίθετες ροές του παλιρροϊκού ποταμού στον Ατλαντικό καθοδηγούν το σχήμα του κτιρίου που συμπληρώνεται με βεράντες, φυσικές γέφυρες και καμάρες για περίπατο, ένα υπαίθριο αμφιθέατρο 7.000 θέσεων και ένα θέατρο 1.800 θέσεων, μέσα σε μια αίθουσα με δομή φράκταλ με χειροποίητες διακοσμήσεις από ορείχαλκο σφυρηλατημένο από τεχνίτες του Μαρακές. Η Χαντίντ έχει σχεδιάσει την απάντηση του Μαρόκου στην Οπερα του Σίδνεϊ, ως κληρονομιά του Μωάμεθ VI. Το Grand Théâtre υπερηφανεύεται, μάλιστα, για τη θέση του κοντά σε ένα οροπέδιο όπου βρίσκεται το μαυσωλείο με τους δύο τελευταίους βασιλιάδες του Μαρόκου.

Για τους πελάτες της, τα μνημεία αυτά μπορεί να ήταν σύμβολα πολιτιστικής ανανέωσης, για τη Ζάχα, όμως, ήταν οχήματα που την πήγαιναν πίσω στις ρίζες της. Η επιστροφή στην πατρίδα της την έφερε ξανά σε άμεση επαφή με έναν κόσμο που της έλειπε. Παρά τη συχνά ωμή συμπεριφορά της και την κοφτερή γλώσσα της —μπορούσε να βρίζει σαν φορτηγατζής— είχε, όπως παρατήρησαν όλοι οι φίλοι της, «μια τεράστια καρδιά», και συγκινήθηκε και χάρηκε που της δόθηκε η ευκαιρία να επανασυνδεθεί με την κουλτούρα της νιότης της, μια κουλτούρα στην οποία αντηχούσε το πνεύμα της.

Το θλιβερό είναι ότι στα εγκαίνια αυτών των υπέροχων κτιρίων δεν θα βγει από τη λιμουζίνα της, φορώντας ένα αστραφτερό μοντέλο της haute couture, γράφει ο Τζόζεφ Τζιοβανίνι στο Vanity Fair. Αλλά όπως ο πατέρας της στην τελετουργική υπογραφή της σύμβασης με την Κεντρική Τράπεζα του Ιράκ στο Λονδίνο, η Ζάχα θα είναι παντού και πάντοτε «παρούσα». Ολα τα κτίρια φέρουν την υπογραφή της. Και οι πιστοί συνεργάτες της φρόντισαν να υπάρχει η Ζάχα σε κάθε «Zaha».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News