Σε έναν κόσμο που συζητάει τι είναι Δημοκρατία, τι μη Δημοκρατία και τι το ανάμεσό τους, ας κρατήσουμε αυτή την παραδοχή: «Η Τέχνη είναι δημοκρατική. Είναι για όλους». Το μότο, εις το διηνεκές – όπως μου σημειώνει  η ίδια – της επί σχεδόν 30 χρόνια διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης, Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα.

Σε έναν χώρο «τέχνης για όλους», όπως είναι η ανανεωμένη και κατά σχεδόν 11.000 τ.μ. μεγαλύτερη Πινακοθήκη, ξεκινάει αυτή η ιστορία. Που «το παρασκήνιο της είναι μία Οδύσσεια», όπως το θέτει η ίδια στην κουβέντα μας.

Εκείνη μιλάει βέβαια για την «Οδύσσεια» της προσεκτικής μεταφοράς, από το 2011 έως το 2014, και της καταγραφής σε «Αναφορές καταστάσεως» (condition report) καθενός από τα 20.000 έργα τέχνης της Πινακοθήκης, όταν ξεκίνησε η προσωρινή τους μεταστέγαση για να μπει μπροστά το έργο ανάπλασης – επέκτασης. Όμως, κολλάει και στην πολύχρονη περιπέτεια του ίδιου του έργου.

Πάμε πίσω, λοιπόν, στην δική της απαρχή. Τον Ιανουάριο του 1992, όταν ανέλαβε τη διεύθυνση της Πινακοθήκης:

«Μόλις πήγα, με ενημέρωσαν ότι το κτίριο είχε γεράσει και δεν ανταποκρινόταν ούτε στον αρχικό του ρόλο», μου εξηγεί. «Δεν πληρούσε αντισεισμικούς όρους, έμπαζε νερά, δεν είχε αποθήκες… Ήταν επιτακτική η ανάγκη να γίνει ριζική ανακαίνιση, εκσυγχρονισμός και επέκταση.

»Άρχισα να πολιορκώ το υπουργείο. Προσπαθώντας παράλληλα να μην δώσω στον κόσμο να καταλάβει ότι έχουμε προβλήματα. Αντ’ αυτού δώσαμε ώθηση. Έτσι, την ίδια χρονιά, το Δεκέμβριο, οργανώθηκε η έκθεση “Από τον Θεοτοκόπουλο στον Σεζάν”, που έφερε στην Αθήνα και 75 αριστουργήματα από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και την Ουάσινγκτον. Ο τίτλος ήταν ο σωστός, καθώς ο Σεζάν ήταν ο πρώτος που κατάλαβε την αισθητική επανάσταση που έκανε ο Γκρέκο στην Τέχνη».

Αυτό ήταν το πρώτο «μπουμ», που λένε. Επισκέπτες: 600.000. Ουρές. Σύσσωμη η Βουλή σε ξεναγήσεις. Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη να κάνει για πρώτη φορά διαφήμιση έκθεσης έργων τέχνης. «Επικρίθηκα γι’ αυτό, αλλά εμένα δεν ιδρώνει το αυτί μου», αποφαίνεται η κυρία Λαμπράκη – Πλάκα.

«Αυτό δημιούργησε ένα προηγούμενο. Όμως είχε και συνέχεια. Στην έκθεση Ελ Γκρέκο, το 2000, ήρθαν 618.000. Στο «Φως του Απόλλωνα» 500.000. Παράλληλα, η Πινακοθήκη άρχισε να ακτινοβολεί και στην περιφέρεια. Πρώτα ιδρύθηκε το παράρτημα στην Κέρκυρα κι έπειτα εκείνο στο Ναύπλιο, που στέγασε όλα τα έργα της Ελληνικής Επανάστασης. Το πλήρωσε όλο ο Στέλιος Παπαδημητρίου του Ιδρύματος Ωνάση».

Έπειτα, δημιουργήθηκε από το μηδέν η Εθνική Γλυπτοθήκη, από τα άστεγα και στριμωγμένα έργα. Το Πάρκο Γλυπτικής, που μού δηλώνει ότι θα επεκταθεί. Έγιναν και μεγάλες δωρεές έργων στην Πινακοθήκη. «Στο διάστημα που είμαι εγώ, ήρθαν 3.000 έργα».

Στο μεταξύ, «όλο αυτό είχε τραβήξει το ενδιαφέρον των πολιτικών. Το 2002 αποφάσισε το ΥΠΠΟ να αναθέσει στους αρχικούς μελετητές του κτιρίου (το Δημήτρη Φατούρο και το γιό του Παύλου Μυλωνά), που είχε εγκαινιαστεί ολοκληρωμένο το 1976, την προμελέτη για την επέκταση.

»Μετά, άρχισαν τα αγκάθια. Ο νομικός σύμβουλος του υπουργείου εξανέστη: “Πώς κάνατε απευθείας ανάθεση;’” Κάτι που μπλόκαρε το έργο για έναν χρόνο. Βρίσκω, λοιπόν, χορηγία 900.000 ευρώ από το Ίδρυμα «Μαρία Τσάκου», γίνονται οι μελέτες και το 2008 το υπουργείο προκήρυξε διεθνή διαγωνισμό, για τις οριστικές μελέτες, ο οποίος κατέληξε στην επιλογή των γραφείων ‘Αρχιτεκτονική ΕΠΕ Γραμματόπουλος-Πανουσάκης’ και ‘Δ. Βασιλόπουλος & Συνεργάτες Ε.Ε.’. Διατηρώντας στον πυρήνα το αρχικό κτίριο των 9.700 τ.μ. και υπερδιπλασιάζοντας το εμβαδόν στα 22.000 τ.μ., με το σκάψιμο για τις αποθήκες κ.λπ. και την προσθήκη ορόφου.

»Ο επιπλέον όροφος είχε προβλεφθεί και στην αρχική αρχική μελέτη, αλλά τον εμπόδισε το Χίλτον, που τότε ήταν αμερικανικής ιδιοκτησίας».

Δεν σταμάτησαν εκεί τα εμπόδια, μου λέει η διευθύντρια της Πινακοθήκης. «Όταν έγινε η γεωλογική μελέτη για τον υδροφόρο ορίζοντα, με την προοπτική του σκαψίματος, τον βρήκαν σε 17 μ. βάθος. Όταν ήρθε ο εργολάβος τον βρήκε στα 8 μ. Χρειαζόταν, λοιπόν, νέα μελέτη και έπρεπε να βρω τα λεφτά γι’ αυτήν. Για την ενίσχυση του κτιρίου. Για να γίνει αδιάβροχο, ας το πούμε έτσι. Για να βρούμε τα 5,5 εκατ. ευρώ, το έργο καθυστέρησε ένα χρόνο.

»Παράλληλα, ο αρχικός προϋπολογισμός ήταν 45 εκατ., αλλά το ΥΠΠΟ είχε διαθέσιμα μόνον 32 εκατ. από το ΕΣΠΑ. Και μου έστειλαν τελεσίγραφο: ή τα βρίσκεις ή δεν προχωράει. Έκανα δύο ταξίδια στη Νέα Υόρκη για να συναντήσω τον Ανδρέα Δρακόπουλο του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Τη δεύτερη φορά το ζήτησα με δάκρυα στα μάτια. Αποφάσισε να δώσει το Ίδρυμα τα 13 εκατ. και έτσι ολοκληρώθηκε το μπάτζετ για να ξεκινήσει το έργο».

Εδώ μπαίνει η «Οδύσσεια» της μεταφοράς των 20.000 έργων τέχνης, σε τεράστιο αποθηκευτικό χώρο που είχε κατασκευάσει η Εθνική Τράπεζα. «Ο πρόεδρος της ΕΤΕ είναι ex officio μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Πινακοθήκης, λόγω του κληροδοτήματος Αλεξάνδρου Σούτζου. Μας την παραχώρησαν δωρεάν την αποθήκη και το ΥΠΠΟ έβαλε 2 εκατ. για να εξοπλιστεί με συναγερμό, φύλαξη, σωστές συνθήκες. Όλα αυτά με τη βοήθεια των καταπληκτικών συνεργατών μου, που έχουν δώσει, όλα αυτά τα χρόνια, ρέστα».

Μέχρι τώρα η Πινακοθήκη δεν μπορούσε να εκθέσει, παρά μόνον έως 380 έργα από τις πολύτιμες συλλογές της. Τώρα, πλέον, μπορεί να εκθέσει 1.000. «Τα οποία, αφού συντηρήθηκαν όλα, λάμπουν. Επίσης, απεντομώθηκαν με ειδική διαδικασία σε αεροστεγείς σακούλες και πήγαν στη νέα Πινακοθήκη… παρθένα».

Της θυμίζω την κλοπή, το 2012, ενός πίνακα του Πικάσο και ενός τοπίου με μύλο του Μοντριάν, με αφιερώσεις, και τα δύο, «στον ελληνικό λαό». Κάτι που πολλοί έσπευσαν να θυμηθούν με τα εν μέσω πανδημίας εγκαίνια της «νέας» Εθνικής Πινακοθήκης.

«Οι κακοί θα θυμηθούν τις σκοτεινές σελίδες, για να αμαυρώσουν το επίτευγμα», είναι η πρώτη της αντίδραση. «Δεν είμαι περήφανη γι’ αυτό», συνεχίζει. «Δυστυχώς, για να κάνουν οικονομία, είχαν βάλει διπλά κρύσταλλα μόνον μπροστά – και όχι αντιβαλιστικά. Η κλοπή έγινε με την παραβίαση ενός τζαμιού. Το παλιό κτίριο ήταν διάτρητο και είχε και ελλιπή φύλαξη. Βρήκα λοιπόν δωρεά και τα άλλαξα όλα τα τζάμια. Διότι είχα τον καημό αυτό.

»Είναι μια σκοτεινή πληγή αυτό. Όλες οι θριαμβευτικές ιστορίες έχουν και σκιές. Και μένα η σκιά μου είναι αυτή. Τα έργα που κλάπηκαν επειδή είναι τόσο ‘σεσημασμένα’ δεν μπορούν να πωληθούν. Πιστεύω δε ότι δεν έχουν φύγει καν από την Ελλάδα. Θα βρίσκονται σε κάποιο μπαούλο. Όλο το θέμα αναδύθηκε από κακόβουλους, που θέλουν να ρίξουν λάσπη στο θρίαμβο της Πινακοθήκης».

Είναι θρίαμβος το έργο, επιμένει η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. «Βέβαια, το τελικό κόστος έφτασε στα 60 εκατ. Επειδή επιλέξαμε τα καλύτερα. Τους καλύτερους ντιζάινερ. Όπως ο καθηγητής (στη Σχολή Αρχιτεκτόνων / Μηχανικών) Γιώργος Παρμενίδης. Όμως, αυτά είναι που μου επισήμανε σε επιστολή του, μετά τα εγκαίνια, ο διευθυντής του Λούβρου, Ζαν-Λικ Μαρτινέζ, που ήταν καλεσμένος μου στα εγκαίνια. Αυτά που κάνουν ‘το μουσείο να είναι εξαιρετικό και σπάνιο’».

Λίγο ανοιξιάτικο αεράκι μπαίνει στην κουβέντα. «Μέσα, η Εθνική Πινακοθήκη έχει μια ατμόσφαιρα ανοιξιάτικη, γιατί έχει και φυσικό φωτισμό και χρώματα, όπως στο πολύπτυχο της ‘Λαϊκής Αγοράς’ (του Τέτση) στην είσοδο. Υπάρχει κι ένα τεράστιο ψηφιακό τραπέζι, στο οποίο περνάνε τα χίλια έργα που εκτίθενται. Και βγάζει χάρτη, που βρίσκεται το καθένα και, σε 90 από αυτά, ξεναγήσεις, που έχω γράψει. Έχουμε δουλέψει πολύ».

Μου μιλάει για τα δύο καφέ εστιατόρια, με ανεξάρτητες εισόδους, εκτός εισιτηρίου και ωράρια ανεξάρτητα με τη λειτουργία της Πινακοθήκης. Ένα στον τρίτο όροφο, με θέα και το όνομα «Παρθένης». Και ένα στο φουαγιέ του αμφιθεάτρου (240 θέσεων), που βγάζει τραπεζάκια στον κήπο της Πινακοθήκης. Όπου έχει διατηρηθεί το υδάτινο στοιχείο σε αυλάκι, για να θυμίζει τον ποταμό Ιλισό, που περνούσε από κει, όπως και το όνομα του καφέ.

Ακόμη, μου μιλάει για τα δύο πωλητήρια, ένα έξω από τον «Παρθένη» και ένα στην είσοδο. Για τους δύο χώρους για εκπαιδευτικά προγράμματα. Για τον εντυπωσιακό φωτισμό: «Είναι συνδυασμός φυσικού φωτός και ενός διάχυτου από την ψευδοροφή, που είναι πολύ ευχάριστο. Και δίνει στα έργα μια διακριτική λάμψη, που νομίζεις ότι προέρχεται από αυτούς τους φωτισμούς, ενώ τα έργα φωτίζονται κι από διακριτικά σποτ. Όσον αφορά το μουσειογραφικό, η ιδέα μου ήταν πως πρόκειται για ένα μουσείο αυτογνωσίας. Με έργα που δημιουργήθηκαν εκ του μηδενός, όπως και το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Είναι ένα μουσείο εκπαιδευτικό και ήθελα να τονιστεί αυτό το στοιχείο.

»Η τέχνη έχει και λειτουργικό και ιδεολογικό ρόλο, που πρέπει να φανεί. Δεν είναι το θέμα να πεις ‘Τι ωραίος που είναι ο Γύζης ή ο Λύτρας’. Το θέμα είναι τι σηματοδοτούσε η τέχνη τους, που απευθύνονταν, ποια ήταν η πελατεία τους. Πώς εξελισσόταν παράλληλα η ελληνική κοινωνία. Τι σήμαινε όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος παρενέβη στην τέχνη το 1917, με την ομάδα των μοντερνιστών ‘Τέχνη’, που τούς πήγε στο Παρίσι το 1919. Ή το τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής πώς εκφράστηκε από τη Γενιά του ’30. Όταν γύρισε στην εσωστρέφεια και την εγκεφαλικότητα».

Δύο συνεργασίες με το Λούβρο

Η παρουσία του διευθυντή του Μουσείου του Λούβρου, Ζαν-Λικ Μαρτινέζ στα εγκαίνια της «νέας» Εθνικής Πινακοθήκης δεν ήταν τυχαία. Ο κ. Μαρτινέζ ετοιμάζει, για το Σεπτέμβριο στο Λούβρο, με τη σύμπραξη της Μαρίνας Λαμπράκη – Πλάκα και της Πινακοθήκης, την  έκθεση «Παρίσι-Αθήνα. Η γέννηση της σύγχρονης Ελλάδας 1675-1919».

Με αφορμή την επέτειο των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, σε επιμέλεια του ίδιου, της κυρίας Λαμπράκη – Πλάκα και της Αναστασίας Λαζαρίδου. Και με τη φιλοδοξία να αναδείξει τους πολιτιστικούς, καλλιτεχνικούς και διπλωματικούς δεσμούς που ένωσαν την Ελλάδα και τη Γαλλία τον 19ο αιώνα, με έμφαση στις αρχαιολογικές ανακαλύψεις επί ελληνικού εδάφους.

Η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης μου εξηγεί ότι έπεισε το Λούβρο να επεκτείνει το διάστημα από το 1900 στο 1919, ώστε να περιλάβει και τους έλληνες μοντερνιστές, που οργάνωσε ο Βενιζέλος και τους πήρε μαζί του για να εκθέσουν στο Παρίσι το 1919.

Το Νοέμβριο του 2021, η Εθνική Πινακοθήκη θα εγκαινιάσει και τη μεγάλη (2.000 τ.μ.) νέα Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων. Με μια έκθεση σε συνεργασία με τον Ζαν-Λικ Μαρτινέζ και το μεγάλο παρισινό μουσείο, υπό τον τίτλο «Το πορτρέτο στις Συλλογές του Λούβρου». Με έργα, όπως μου εξηγεί η Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, «από τους Ασσύριους, τους Αιγύπτιους και τους Έλληνες μέχρι τον Ντελακρουά».

Για πρώτη φορά στην Πινακοθήκη θα εκτίθενται και πολλά έργα χαρακτικής. Την περιοδική έκθεση θα προοιωνίζονται στους ξύλινους τοίχους έργα της δυτικοευρωπαϊκής χαρακτικής, επίσης για πρώτη φορά (που θα μείνουν σε μόνιμη έκθεση). «Χαρακτικά του Ρέμπραντ, του Γκόγια, του Ντίρερ, που συνέλεγε ο αείμνηστος ιστορικός τέχνης και βυζαντινολόγος Μαρίνος Καλλιγάς» – διευθυντής της Πινακοθήκης από το 1949 έως το 1971.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News