Από μικρά παιδάκια στο σχολείο μαθαίναμε ότι το αρσενικό γένος είναι συμπεριληπτικό και χρησιμοποιείται γενικευτικά όταν αναφερόμαστε ταυτόχρονα σε θηλυκά και αρσενικά ουσιαστικά. Αυτός ο γραμματικός κανόνας ισχύει σχεδόν απόλυτα. Ακόμα και σε μια αίθουσα με τριάντα γυναίκες και έναν άντρα, αν κάποιος πει «όλες μας εδώ σήμερα» ξενίζει έως και προσβάλλει, επειδή θεωρείται υποτιμητικό για τον άντρα να προσφωνηθεί με θηλυκό γένος· αντιθέτως, για τις γυναίκες δεν θεωρείται υποτιμητικό να προσφωνηθούν με το αρσενικό. Κι αν από παραδρομή ο ομιλητής πει «όλες μας εδώ», το πιθανότερο είναι να ζητήσει συγγνώμη από τον έναν άντρα, θαρρείς και τον πρόσβαλε.

Ακόμα και στην παραπάνω πρόταση, με τις γλωσσικές νόρμες καλούμαι να γράψω την αντωνυμία «κάποιος» στο αρσενικό όταν μιλάω γενικά και όχι το θηλυκό «κάποια». Το πόσο αυτή η αυτόματη χρήση του αρσενικού θεωρείται «φυσική» και επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αντιμετωπίζουμε τον άντρα ως κανόνα (άνθρωπος) και τη γυναίκα ως εξαίρεση (-άνθρωπος) (με τις αντίστοιχες κοινωνικές συνέπειες) είναι κάτι που έχει αναλυθεί εκτενώς από μελετήτριες/ές.

Πρόσφατη ανάλυση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας κατέδειξε ότι τα διοικητικά έγγραφα των περιφερειών χρησιμοποιούν αποκλειστικά το αρσενικό γένος (ο εργαζόμενος, ο υπάλληλος, ο χρήστης…) κατά 66,13%, ενώ τα έγγραφα των υπουργείων κατά 47,3%. Oπως επισημαίνει ο «Οδηγός Χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στο Δημόσιο Τομέα» της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, η αναγραφή μόνο του αρσενικού συντηρεί «τη νόρμα (προτίμηση στο ανδρικό γένος/φύλο), νομιμοποιεί τις ασύμμετρες σχέσεις και, κατά συνέπεια, συντελεί στη φυσικοποίηση της κυριαρχίας του αρσενικού».

Δεν θα αναφερθώ περαιτέρω στον βαθιά ριζωμένο σεξισμό της γλώσσας, αλλά στις προσπάθειες αντιμετώπισής του.

Συχνά τον τελευταίο καιρό σε κείμενα προοδευτικών ανθρώπων γίνεται μια ειλικρινής προσπάθεια να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα πιο συμπεριληπτικά, δηλαδή χωρίς να αποκλείονται κάποιες ομάδες πληθυσμού. Μια τέτοια προσπάθεια είναι να μη χρησιμοποιούμε το αρσενικό γένος γενικευτικά με το εσφαλμένο σκεπτικό ότι «οι γυναίκες συμπεριλαμβάνονται». Oχι, οι γυναίκες δεν συμπεριλαμβάνονται αυτόματα – το αντίθετο, αποκλείονται αυτόματα.

Ο κανόνας της ελάχιστης προσπάθειας ισχύει σε όλες τις γλώσσες και είναι ο βασικός λόγος που η χρήση πολλαπλών γενών (ο/η) είναι απίθανο να πιάσει. Πολύ απλά, δεν βοηθάει την επικοινωνία

Προσπάθειες αντιμετώπισης του σεξισμού έχουν γίνει και σε άλλες γλώσσες· σε κάποιες είναι ευκολότερο λόγω δομής της γλώσσας, π.χ. διαθέτουν λιγότερα δηλωτικά γένους. Σε κάποιες περιπτώσεις έχουν προταθεί νέοι τύποι, π.χ. στα αγγλικά ze, κλπ, στα σουηδικά το hen αντί hon (αυτή) και han (αυτός), με ελάχιστη ως καμία επιτυχία. Ο λόγος είναι πως όλες οι γλώσσες αντιπαθούν σφόδρα τις έξωθεν παρεμβάσεις και επιβολές, ειδικά όταν αντίκεινται στην ήδη υπάρχουσα χρήση. Αντιθέτως, απείρως μεγαλύτερη επιτυχία έχει η χρήση του they/their στα αγγλικά ως κοινή αντωνυμία ενικού, αλλά αυτή η χρήση του μαρτυρείται ήδη από τον 14^ο αιώνα, οπότε υποστηρίζεται φυσικά από τη γλώσσα.

Στα ελληνικά έχουν προταθεί αρκετοί τρόποι για να αντιμετωπιστεί ο γλωσσικός σεξισμός στα γένη. Ο πιο κοινός είναι η χρήση διπλού γένους, δηλαδή «ο/η», «τις/τους», «όποιος/α», και ούτω καθεξής. Προφανώς, όποιος/α τον έχει χρησιμοποιήσει καταλαβαίνει ότι είναι απίστευτα δυσχερής και αδέξιος στη χρήση, επειδή στην ελληνική γλώσσα πολλά λεξήματα έχουν γένος, με αποτέλεσμα μια πρόταση να γεμίζει διπλούς τύπους, δυσκολεύοντας την κατανόηση και χαντακώνοντας το ύφος. Συνήθως, το αποτέλεσμα είναι να μπει ένα διπλό γένος στην αρχή του κειμένου για να δείξουμε ότι είμαστε ευαισθητοποιημένες/οι, αλλά μετά το γυρνάμε στο αρσενικό γιατί πραγματικά το διπλό γένος δεν βολεύει καθόλου, αφού δυσκολεύει στο γράψιμο «όλες/ους τις/ους άλλες/υς εθελοντές/εθελόντριες».

Οπότε τι κάνουμε; Δεχόμαστε τη σεξιστική γλώσσα ως έχει επειδή οι αλλαγές είναι δύσκολες ή αδύνατες; Φυσικά όχι! Oμως πρέπει να προτείνουμε αλλαγές που να είναι ρεαλιστικές και να υπακούουν στους εσωτερικούς, φυσικούς κανόνες της γλώσσας.

Eνας από τους ισχυρότερους κανόνες κάθε γλώσσας είναι ο «νόμος της ελάχιστης προσπάθειας». Αν κάτι μπορούμε να πούμε με δέκα λέξεις ή με τρεις, πάντα θα επιλέγουμε τις τρεις. Παρομοίως, αντικαθιστούμε τις μεγαλύτερες λέξεις με μικρότερες (βλ. υποκοριστικά ονόματα), απλοποιούμε δυσπρόφερτους φθόγγους, καταργούμε δυσχερείς στη χρήση τύπους. Ο κανόνας της ελάχιστης προσπάθειας ισχύει σε όλες τις γλώσσες και είναι ο βασικός λόγος που η χρήση πολλαπλών γενών (ο/η) είναι απίθανο να πιάσει. Πολύ απλά, δεν βοηθάει την επικοινωνία.

Είναι λίγο πολύ σαν μπαλαντέρ, που καλύπτει το ενδεχόμενο και των δύο φύλων – σύμφωνα δε με ορισμένες ακτιβίστριες καλύπτει και άτομα που δεν δέχονται τον δυισμό των φύλων

Τον τελευταίο καιρό αρκετά μέλη της λεσβιακής, γκέι, αμφί, κούηαρ, τρανς και ίντερσεξ κοινότητας έχουν βρει μια ευφάνταστη λύση για να λύσουν το θέμα του γένους. Το παπάκι. Παραδείγματα: «Φίλ@ μου, δεν καταλαβαίνω από πού κι ως πού ετέθη θέμα»· «δεν έχουμε να πληρώσουμε οι περισσότερ@»· «να αναρωτηθούμε πόσο εξοργισμέν@ είμαστε»· «προτείνω να οργανωθούμε και να πάμε κάποι@ σήμερα το απόγευμα».

Το παπάκι είναι πολύ βολικό. Eνα μόνο σημείο, άρα ικανοποιεί την αρχή της γλωσσικής οικονομίας. Είναι λίγο πολύ σαν μπαλαντέρ, που καλύπτει το ενδεχόμενο και των δύο φύλων – σύμφωνα δε με ορισμένες ακτιβίστριες καλύπτει και άτομα που δεν δέχονται τον δυισμό των φύλων. Μοιάζει η ιδανική λύση. Είναι όμως; Σε αυτό το άρθρο επιχειρηματολογώ πως το παπάκι είναι σοβαρά προβληματικό και τελικά αφήνει ανέπαφη τη σεξιστική χρήση της γλώσσας.

Πρώτ’ απ’ όλα, το παπάκι δεν προφέρεται. Oταν διαβάζουμε ένα κείμενο, ακόμα και από μέσα μας, λέμε τις λέξεις μέσα στο κεφάλι μας. Αλλιώς δεν καταλαβαίνουμε τι διαβάζουμε. Μάλιστα, μπορούμε να βγάλουμε νόημα από ένα κείμενο ακόμα και αν λείπουν κάποιες λέξεις, γιατί ο εγκέφαλός μας αυτόματα συμπληρώνει αυτές που λείπουν, συνήθως με επιτυχία.

Oταν, λοιπόν, διαβάζουμε τη φράση: «Για όποι@ ενδιαφέρεται», το @ δεν μένει πραγματικά κενό, όπου συμπληρώνω κατά βούληση το γένος (αρσενικό, θηλυκό ή και τα δύο). Στην πράξη, τοποθετώ γένος αυτόματα, χωρίς να το σκεφτώ, γιατί πολύ απλά στόχος μου είναι να αντλήσω την πληροφορία του κειμένου (το νόημα) και όχι να ασχοληθώ με τη συσκευασία της πληροφορίας (τα λεξήματα). Κατά συνέπεια, το πιθανότερο είναι μέσα μου  να διαβάσω «όποιος», γιατί αυτή είναι η γλωσσική νόρμα. Είναι βέβαιο ότι θα βάλουμε γένος στο @, πιθανότατα το αρσενικό, ίσως το θηλυκό, αλλά είναι τελείως απίθανο να διαβάσουμε μέσα μας και τα δύο γραμματικά γένη (όποιον/όποια).

Το πόσο αυτόματα βάζουμε γένος (και μάλιστα το αρσενικό) φαίνεται από πολλά παραδείγματα, όπου το επικρατές αρσενικό εισβάλλει από την πίσω πόρτα. Λόγου χάρη, στο προηγούμενο –πραγματικό– παράδειγμα, το άτομο που ξεκινά μη σεξιστικά με παπάκι, καταλήγει στον κυρίαρχο αρσενικό τύπο λίγες λέξεις παρακάτω: «Προτείνω να οργανωθούμε και να πάμε κάποι@ σήμερα το απόγευμα με όσα είδη μπορεί να φέρει ο καθένας».

Aλλα παραδείγματα επικράτησης του αρσενικού παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του παπιού: «Αυτό δε δίνει άλλοθι σε κανέν@ μας να χρησιμοποιήσει σεξιστικά αυτές τις φωτογραφίες», «να εκπαιδεύσεις τους εθελοντ@ς», «Eχει κανέν@ το κόμικ;», «Ας μιλήσει και καν@ς άλλ@», «δε γίνει κοινότοπη και κατανοητή απ’ τ@ς πάντες», «μην κάνεις shaming στους συνομιλητ@ς σου».

Πέρα από το ότι το παπάκι αφήνει ανενόχλητο το αρσενικό άρθρο στην πράξη, είναι προβληματικό και για έναν άλλον λόγο. Δεδομένου ότι η ελληνική γλώσσα έχει πολλές κλιτές λέξεις, αν αφαιρούμε τις καταλήξεις, μερικές φορές δεν βγάζει νόημα τι θέλουμε να πούμε, όπως φαίνεται από τα ακόλουθα, πραγματικά, παραδείγματα: «Αρκεί που το θεωρούν εκείν@ έγκυρο» (εκείνοι/ες; εκείνο;) «Πόσ@ θα παίρναμε θέση σε αυτό που συμβαίνει;» (πόσο; πόσες/οι;). Με λίγη προσπάθεια καταλαβαίνουμε τι θέλει να  πει η ποιήτρια, γιατί έχουμε ήδη στο μυαλό μας μια τυποποιημένη χρήση της γλώσσας, αλλά σκοντάφτουμε και αυτό επηρεάζει την πρόσληψη του κειμένου.

Κάποιοι κάνουν χρήση του παπιού ακόμα εκεί που δεν χρειάζεται, π.χ. «Aτομα που εκρήγνυνται θεωρητικά για την καταπίεση, δε θα στέκονταν στο πλευρό τ@ καταπιεσμέν@», «το να κρατάς έν@ 15χρονο απ’ την αυτοκτονία» κτλ.

Το παπάκι θα ήταν μια σούπερ λύση αν προφερόταν, όμως στην πράξη καταλήγει να λειτουργεί ως ύπουλο υποκατάστατο του αρσενικού γένους.

Υπάρχει όμως και μια άλλη λύση, η οποία ικανοποιεί τον νόμο της ελάχιστης προσπάθειας. Πρόκειται για μια λύση που ήδη χρησιμοποιείται στα αγγλικά αλλά και στα ελληνικά από κάποιες αρθρογράφους: Η εναλλαγή των άρθρων σε ένα κείμενο, δηλαδή η χρήση και του θηλυκού γένους ως συμπεριληπτικό του αρσενικού. Είναι μια πρόταση πολύ ρηξικέλευθη και σοκαριστική, γιατί πηγαίνει κόντρα σε όλα όσα έχουμε μάθει για τη γλώσσα: ότι το θηλυκό είναι η εξαίρεση, το αρσενικό ο κανόνας. Oταν μιλάμε για «τους αναγνώστες» αυτού του άρθρου, οι γυναίκες που το διαβάζουν έχουν εκπαιδευτεί να συμπεριλαμβάνουν τον εαυτό τους σε αυτούς. Αν όμως γράψω «οι αναγνώστριες» του άρθρου, πόσοι άντρες θα απορήσουν μήπως προορίζεται μόνο για γυναίκες; Πόσοι θα προσβληθούν; (ξίδι).

Αν σ’ ένα κείμενο κάποια χρησιμοποιεί πότε το αρσενικό, πότε το θηλυκό ως δηλωτικό και των δύο φύλων πιστεύω ότι πολλοί άντρες θα δυσκολευτούν να συμπεριλάβουν τον εαυτό τους. Αυτή η δυσκολία είναι καλό πράγμα! Θα αναγκαστούν να δουν τον εαυτό τους ως εξαίρεση, παρά ως κανόνα. Και σιγά σιγά θα εκπαιδευτούν και θα συνηθίσουν, όπως γίνεται πλέον σε πάρα πολλά κείμενα της αγγλικής, όπου ουσιαστικά που δεν δηλώνουν γένος (client, therapist, interviewer, child) χρησιμοποιούνται με το θηλυκό γένος, π.χ. «A scientist may act in ways that make it clear to herself, as well as to others, that she is careful».

Στα δικά μου κείμενα χρησιμοποιώ πότε το θηλυκό, πότε το αρσενικό ως γενικευτικό γένος, παρότι κάποιες αναγνώστριες ξενίζονται ή/και αγανακτούν. Oταν τηλεφωνώ σε εταιρείες, ζητάω να μιλήσω με την υπεύθυνη, ακόμα και αν δεν ξέρω το φύλο του συγκεκριμένου εργαζομέου. Συνήθως ακολουθεί μια παύση στο ακουστικό, γιατί όλες μας έχουν συνηθίσει ότι «ο υπεύθυνος» συμπεριλαμβάνει και τις γυναίκες, το αντίθετο ποτέ.

Παρομοίως στα κείμενά μου και στη δουλειά μου ως σύμβουλος ψυχικής υγείας ενίοτε χρησιμοποιώ το θηλυκό συμπεριλαμβάνοντας και εμένα, διότι δεν το βρίσκω υποτιμητικό. Λέγοντας και γράφοντας «όλες μας» και βάζοντας κι εμένα μέσα, ούτε ακυρώνει ούτε υποτιμά ούτε βλάπτει με κάποιο τρόπο το φύλο μου, πόσο μάλλον τον ανδρισμό μου. Εκτός αν ο ανδρισμός μου είναι τόσο αρρωστιάρης, που μια προσφώνηση στο θηλυκό είναι ικανή να τον ρίξει τέζα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News