Η ιστορία του εμβολιασμού ξεκινάει περίπου στις αρχές του 7ου αιώνα με απόπειρες  μοναχών στην Ινδία να αποκτήσουν ανοσία από το δηλητήριο φιδιών, πίνοντάς το. Ο πρώτος εμβολιασμός, για την ακρίβεια ενοφθαλμισμός (inoculation), παρατηρείται στα τέλη του 10^ου αιώνα (βέβαια οι μελετητές διαφωνούν καθώς υπάρχουν και πηγές της πρακτικής που την χρονολογούν παλαιότερα) κυρίως για την ασθένεια της  ευλογιάς (smallpox). Ενοφθαλμισμός, σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, είναι η εισαγωγή μικροοργανισμού στον οργανισμό ζώου ή σε θρεπτικό υλικό για θεραπευτικούς ή πειραματικούς σκοπούς (συναντάται στην γεωπονία ως τρόπος εμβολιασμού των φυτών κυρίως δέντρων για τον οποίο χρησιμοποιείται ειδικός οφθαλμός φυτού μαζί με τμήμα φλοιού).

Η πρακτική του ενοφθαλμισμού έγινε ευρέως γνωστή  στην αρχαία Ινδία, Κίνα και Αραβία. Η μέθοδος αυτή περιελάμβανε  την συλλογή πύου από ένα ασθενή που έπασχε από ευλογιά, το οποίο  άλεθαν και στην συνέχεια  εισέπνεαν μέσω της μύτης. Μια εναλλακτική της μεθόδου αυτής, ήταν το ξύσιμο του δέρματος με αντικείμενο που  είχε έρθει σε επαφή με ανοιχτή πληγή ευλογιάς. Ωστόσο, η μέθοδος  του ενοφθαλμισμού οδηγούσε αργότερα σε λοίμωξη που επιδείνωνε την  κατάσταση υγείας του ατόμου (και μερικές φορές σε θάνατο)  ενώ συνέβαλλε  σε ορισμένες περιπτώσεις στην εξάπλωση της ευλογιάς στην κοινότητα.

Στα τέλη του 1600 ο αυτοκράτορας Kangxi, ο οποίος είχε επιβιώσει από την ευλογιά ως παιδί, χάνοντας ωστόσο τον πατέρα του αυτοκράτορα Shunzhi/ Fu-lin από αυτή, εμβολίασε τα παιδιά του και γράφοντας μια επιστολή στους απογόνους του υποστήριξε τα οφέλη του εμβολιασμού (ενοφθαλμισμός): «Κατά τη διάρκεια της βασιλείας μου,  χρησιμοποίησα την μέθοδο του ενοφθαλμισμού σε εσάς: τους γιους και τις κόρες μου, και στους επιγόνους μου, και όλοι περάσατε  την ευλογιά με τον πιο ευτυχισμένο τρόπο… Στην αρχή, όταν το είχα δοκιμάσει σε ένα ή δύο άτομα, μερικές ηλικιωμένες γυναίκες με κατηγόρησαν και καταφέρθηκαν κατά του εμβολιασμού. Επιστράτευσα όλο το θάρρος μου για να επιμείνω στην πρακτική του (ενοφθαλμισμού), η οποία και  έσωσε την ζωή και την υγεία εκατομμυρίων ανδρών. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό πράγμα, για το οποίο είμαι πολύ περήφανος».(Ian Glynn and Jenifer Glynn, The Life and Death of Smallpox)

Ο αυτοκράτορας Kangxi αντιλήφθηκε την αξία του εμβολιασμού ως μια σωτήρια πρακτική για την ζωή των υπηκόων του.

Η συνεισφορά  δυο Ελλήνων στην καταπολέμηση της ευλογιάς

Αξίζει να σημειωθεί πως η μέθοδος του ενοφθαλμισμού (εμβολιασμού) εισήχθη για πρώτη φορά στην Αγγλία χάρις στην συμβολή δυο ελλήνων γιατρών, του Εμμανουήλ Τιμόνη και του Ιάκωβου Πυλαρινού. Οι δυο Ελληνες δημοσίευσαν το 1714 στο αγγλικό περιοδικό “Philosophical Transactions” της Royal Society, τις μελέτες τους που αφορούσαν  την εφαρμογή του εμβολιασμού γνωστού ως ευλογιασμός (variolation). O ευλογιασμός σύμφωνα με το Λεξικό Γουέμπστερ, είναι ουσιαστικά ο εσκεμμένος ενοφθαλιμισμός  ενός μη μολυσμένου ατόμου με τον ιό της ευλογιάς (όπως επαφή με φλυκταινώδη ύλη) ως μέτρο προφύλαξης κατά της σοβαρής μορφής της ευλογιάς. Ο όρος ευλογιασμός συνδέεται  αποκλειστικά στην  προφύλαξη από ευλογιά ενώ ο ενοφθαλμισμός αφορά την προστασία του ατόμου και από  άλλες ασθένειες. Παρόλο που οι τρόποι με τους οποίους εμβολιάζεται το άτομο  είναι ίδιοι, μια διαφοροποίηση που έχουν επισημάνει μερικοί ερευνητές είναι ότι στον ευλογιασμό εισάγεται μεγαλύτερο δείγμα  ευλογιάς στο άτομο άλλα ο ασθενής από τον οποίο συλλέγεται το δείγμα έχει ήπια συμπτώματα.  Οι παρατηρήσεις των δυο ιατρών δεν θεωρήθηκαν σημαντικές από την επιστημονική κοινότητα και η μέθοδος τους δεν υιοθετήθηκε.  Αποτέλεσαν όμως τους προδρόμους του πρώτου εμβολίου για την ασθένεια της ευλογίας.

Ο αγώνας της λαίδης Μαίρη Μόνταγκιου για την εφαρμογή του ευλογιασμού

Η επιστροφή  της  λαίδης Μαίρης Μόνταγκιου στην Αγγλία το 1721 άλλαξε τα δεδομένα για τον ευλογιασμό .  Η Μαίρη Μόνταγκιου, αγγλίδα αριστοκράτισσα , συγγραφέας και ποιήτρια προσεβλήθη από ευλογιά το 1715 στην ηλικία των 26 ετών, ενώ  είχε ήδη χάσει τον μεγαλύτερο αδελφό της -στην ηλικία τον 20- από την ασθένεια. Το 1716,  συνόδευσε τον  πρόσφατα διορισμένο πρέσβη και σύζυγό της Εντουαρντ Γουόρτλι Μόνταγκιου στην Κωνσταντινούπολη για να διαπραγματευθεί το τέλος του Αυστροτουρκικού Πολέμου. Στην Κωνσταντινούπολη η Μαίρη Μόνταγκιου,  παρατήρησε την πρακτική του ευλογιασμού – αλλιώς ονομαζόμενη ως μακροχρόνια εμφύτευση (engraftment)- και επέμενε να χρησιμοποιηθεί αυτή η πρακτική στον εξάχρονο γιό της.

Η Λαίδη αντιλαμβανόμενη την σημασία της διαδικασίας αυτής επιχείρησε με σθένος να την εισάγει στην αγγλική κοινωνία. Σε γράμμα της που διασώζεται γράφει  το εξής: «Είμαι αρκετά πατριώτισσα για να κάνω ότι περνάει από το χέρι μου, για να φέρω αυτή την χρήσιμη εφεύρεση στην Αγγλία και δεν πρέπει να παραλείψω να γράψω σε ορισμένους από τους γιατρούς μας με πολλές λεπτομέρειες για αυτό,  εάν γνώριζα ότι οποιοσδήποτε  από αυτούς  που είχα σκεφτεί θα είχε αρκετή αρετή για να σπαταλήσει έναν τόσο σημαντικό τμήμα των εσόδων του για το καλό της ανθρωπότητας. Αλλά αυτή η άσχημη κατάσταση παραείναι ευεργετική γι’ αυτούς, δηλαδή να μην εκθέσουν παρά την όλη τους πικρία το σκληρό πλάσμα που θα πρέπει να αναλάβει να  θέσει τέλος σε αυτό. Ίσως, αν ζήσω για να επιστρέψω, ενδεχομένως να έχω το θάρρος να πολεμήσω μαζί τους».

Τελικά, η λαίδη Μαίρη Μόνταγκιου έφερε την πρακτική του ευλογιασμού στην Αγγλία με τον Δρ. Τσαρλς Μέιτλαντ να εμβολιάζει την δίχρονη κόρη της (ο ίδιος γιατρός ήταν που εμβολίασε και τον εξάχρονο γιο της). Η Μόνταγκου δέχτηκε όμως αρκετή κριτική για την εφαρμογή της μεθόδου λόγω την προβλημάτων που παρουσίαζε η πρακτική,  δηλαδή τον κίνδυνο εξάπλωσης στην κοινότητα και την επιδείνωση της κατάστασης  των εμβολιασμένων που απέβαινε μοιραία (2%-3% που πραγματοποίησαν τον ευλογιασμό πέθαναν  μετά της επαφή τους με την ευλογιά).

Επρεπε να περάσουν  αρκετά χρόνια μέχρι να φτάσουμε σε μια νέα  μορφή εμβολίου.

Ο πρωτεργάτης των εμβολιασμών

Καθοριστικό βήμα στην δημιουργία και εξέλιξη των εμβολίων έπαιξε ο Έντουαρντ Τζένερ (Edward Jenner) (1749-1823). Ο Έντουαρντ Τζένερ γεννήθηκε στην πόλη Μπέρκλεϊ της Αγγλίας. Ξεκίνησε τις σπουδές του στο Νοσοκομείο του Αγίου Γεωργίου το 1770 όπου φοίτησε για δύο χρόνια με τον χειρουργό Τζον Χάντερ.

To 1772  επιστρέφει στο Μπέρκλεϊ ως εκπαιδευμένος πλέον ιατρός. Μια  συζήτηση που είχε με μια αγρότισσα του προξένησε μεγάλο ενδιαφέρον. Όπως αναφέρει ο βιογράφος του, η αγρότισσα νοσούσε από μια ήπιας μορφής ευλογιά (δαμαλίτιδα-cowpox) προερχόμενη από την αγελάδα της και θεωρούσε τον εαυτό της ασφαλή από την ευλογιά (smallpox). Η συζήτηση αυτή ώθησε τον Τζένερ να αναζητήσει πώς μια ασθένεια  σαν την δαμαλίτιδα θα μπορούσε να προστατεύσει ένα άτομο από το να αρρωστήσει αργότερα με ευλογιά. Σήμερα, γνωρίζουμε βέβαια πως ο ιός της δαμαλίτιδας (cowpox) ανήκει στην οικογένεια των ιών Orthopox που προκαλούν ευλογιά.

Ο Τζένερ δοκίμασε την υπόθεσή του, ότι η μόλυνση με δαμαλίτιδα θα μπορούσε να προστατεύσει ένα άτομο από μόλυνση από ευλογιά. Στις 14 Μαΐου 1796, ευλογίασε (εμβολίασε) τον οκτάχρονο Τζέιμς Φιπς (James Phipps) με υγρό που λήφθηκε  από τα μολυσμένα με δαμαλίτιδα χέρια της αγρότισσας  Σάρα Νέλμες (Sara Nelmes). Ο Φιπς παρουσίασε μια τοπική αντίδραση και ήταν αδιάθετος για αρκετές ημέρες μέχρι που ανέρρωσε πλήρως. Εξι εβδομάδες από τον εμβολιασμό του, ο Τζένερ έφερε τον Φιπς σε επαφή με υλικό από ευλογιά προκειμένου να δοκιμάσει την προστασία που του προσέφερε η δαμαλίτιδα. Πράγματι ο Φιπς παρέμεινε υγιής και δεν κόλλησε ευλογιά. Ο Τζένερ απέδειξε ότι η ύλη της δαμαλίτιδας που μεταφέρθηκε μέσω μιας ανθρώπινης αλυσίδας, από το ένα άτομο στο άλλο, παρείχε προστασία από την ευλογιά.

Αφού η Royal Society απέρριψε την μελέτη  με το επίτευγμά του, ο Τζένερ  δημοσίευσε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Μια έρευνα για τις αιτίες και τις επιπτώσεις των Variolae Vaccinae, μια ασθένεια που ανακαλύφθηκε σε ορισμένες από τις δυτικές κομητείες της Αγγλίας, ιδίως στο Gloucestershire, και γνωστή ως Cow Pox (Δαμαλίτιδα)». Ονόμασε τη διαδικασία vaccination (εμβολιασμός) από το όνομα του ιού variolae vaccinae, ενώ ήταν και ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο (ιός) virus.

Στις 17 Μαΐου του 1803 , στην πρώτη συνάντηση της Royal Jennerian Society, ο Τζένερ επέμεινε ότι η προέλευση του όρου εμβολιασμού, από την αγελάδα («vacca») στα λατινικά, πρέπει να πιστωθεί στον φίλο του και συνάδελφο του ιατρό, Ρίτσαρντ Ντάνινγκ . Βέβαια η μελέτη του εμπαίχθηκε από τον Τύπο της εποχής, ενώ σκληρές ήταν και οι αντιδράσεις του κλήρου που θεωρούσε τον εμβολιασμό ως μια πράξη που πήγαινε ενάντια στην θεϊκή  βούληση.

 Η συνεισφορά του Παστέρ

Ο  Λουί Ζαν Παστέρ (Louis Jean Pasteur ) (1822-1895) γεννήθηκε στο Dôle, στην ανατολική Γαλλία. Το 1857 διορίστηκε Διευθυντής Επιστημονικών Σπουδών στην École Normale. Ασχολήθηκε με την ζύμωση και απέδειξε ότι πρόκειται για μια βιολογική διαδικασία, η οποία πραγματοποιείται από μικροσκοπικούς οργανισμούς. Το πείραμα με την θέρμανση  υγρών όπως το γάλα έδειξε ότι η ζύμωση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί καθώς οι μικροοργανισμοί πεθαίνουν μέσα στο διάλυμα με την αύξηση της θερμοκρασίας.  Η απομάκρυνση των μικροοργανισμών μπορεί να γίνει και με την μέθοδο της διήθησης (φιλτράρισμα) καθώς και με την έκθεση σε χημικά διαλύματα. Η ανακάλυψη του συνέβαλε στην ευρεία υιοθέτηση του όρου παστερίωση για τα τρόφιμα αλλά ώθησε και αρκετούς  επιστήμονες, όπως τον Τζόζεφ Λίστερ, να αναζητήσουν αντισηπτικές τεχνικές που θα χρησιμοποιηθούν στην χειρουργική . H μελέτη των μικροοργανισμών ώθησε τον Παστέρ να ασχοληθεί με τις ασθένειες όπου η συνεισφορά του στην σύγχρονη επιστήμη αποδείχθηκε τεράστια.

Το 1879 ο Παστέρ παρήγαγε το πρώτο, κατά μερικούς,  εργαστηριακό εμβόλιο για την αντιμετώπιση της χολέρας των πουλερικών (Pasteurella multocida). Για την χρήση του εμβολίου, ο εξασθένησε τα βακτήρια της χολέρας. Ενα ανθρώπινο λάθος ήταν αυτό που οδήγησε στην ανακάλυψη αυτής της μεθόδου  (να αποδυναμώσει τα βακτήρια) και τελικώς στην δημιουργία του εμβολίου. Ο Παστέρ μελετούσε την χολέρα των πουλερικών στο εργαστήριό του, εισάγοντας στα κοτόπουλα ζωντανά βακτήρια και παρακολουθούσε στην συνέχεια την θανατηφόρα εξέλιξη της νόσου. Πριν από τις διακοπές των Χριστουγέννων είχε δώσει σαφείς οδηγίες στον βοηθό του να χορηγήσει στα κοτόπουλα μια νέα καλλιέργεια βακτηρίων. O βοηθός το ξέχασε. Ενα μήνα αργότερα ο βοηθός χορήγησε στα κοτόπουλα τα βακτήρια. Τα κοτόπουλα παρουσίασαν ήπια σημάδια της νόσου, αλλά επέζησαν. Οταν ανέρρωσαν πλήρως ,ο Παστέρ τους χορήγησε φρέσκα βακτήρια αλλά τα κοτόπουλα δεν αρρώστησαν, πράγμα που έκανε τον Παστέρ να συνειδητοποιήσει  πως: 1) τα κοτόπουλα απέκτησαν ανοσία από την χρήση εξασθενημένων βακτηρίων και 2) ότι η επαφή των βακτηρίων με οξυγόνο έκανε τα βακτήρια λιγότερο θανατηφόρα.

Στις 5 Ιουνίου του 1881 δοκιμή εμβολίου για την ασθένεια του άνθρακα στέφθηκε με επιτυχία. Τα εξασθενημένα, με τη χρήση καρβολικού οξέος, βακτήρια του άνθρακα προστάτευσαν τα ζώα από την ασθένεια ενώ τα μη εμβολιασμένα πέθαναν.

Ενα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Παστέρ ήταν η δημιουργία του πρώτου εμβολίου για την αντιμετώπιση της λύσσας. Η δημιουργία του εμβολίου επιτεύχθηκε καθώς ο Παστέρ με τον  Εμίλ Ρου (Emile Roux) αποξήραναν, μολυσμένο από λύσσα, ιστό προκειμένου να αποδυναμώσουν τον ιό. Τελικά στις 19 Μαΐου του 1884 ο Παστέρ ανακοινώνει στην Γαλλική Ακαδημία Επιστημών, τον επιτυχή εμβολιασμό των σκυλιών κατά της ασθένειας της λύσσας.

Στις 6 Ιουνίου του 1885 ο εννιάχρονος  Τζόζεφ Μέιστερ (Joseph Meister) δαγκώνεται από σκύλο με λύσσα. Η μητέρα του αγοριού ζήτησε την βοήθεια του Παστέρ παρόλο που ο ίδιος δεν ήταν γιατρός, φοβούμενη ότι ο γιός της θα πεθάνει από λύσσα . Αναλογιζόμενος ο Παστέρ, ότι το παιδί θα πέθαινε αν δεν έκανε τίποτα αποφασίζει να τον βοηθήσει. Κάθε μέρα για 13 μέρες το αγόρι θα λάμβανε μια δόση του εμβολίου για την λύσσα. Ο εμβολιασμός είχε τεράστια επιτυχία. Η επιτυχία που γνώρισε ο Παστέρ είχε ως αποτέλεσμα βοσκοί που είχαν δαγκωθεί από σκυλιά  αλλά και απλοί πολίτες που φοβόντουσαν την λύσσα να του ζητούν να εμβολιαστούν. Η αξία του εμβολίου  της λύσσας ήταν τόσο μεγάλη , που σύμφωνα με ιστορικές πηγές , τέσσερα παιδιά που δαγκώθηκαν από σκύλο με λύσσα ταξίδευσαν (με την βοήθεια εράνου) από την αμερικανική πόλη Νιούαρκ του Νιου Τζέρσεϊ (Newark, New Jersey), στην  Γαλλία για να εμβολιαστούν από τον Παστέρ.

Η ιστορία των εμβολίων είναι γεμάτη από κατορθώματα σπουδαίων επιστημόνων που άλλαξαν την ροή της ανθρώπινης ιστορίας. Επιστήμονες όπως, ο Μόρις Χίλμαν (1919-2005) που συνέβαλε στην παραγωγή 40 εμβολίων για ασθένειες όπως  ιλαρά, παρωτίτιδα, ηπατίτιδα Α, ηπατίτιδα Β και o Μαξ Τάιλερ (1899-1972) με την δημιουργία ενός εμβολίου για την καταπολέμηση του κίτρινου πυρετού είναι μόνο λίγοι από του χιλιάδες επιστήμονες που έθεσαν πολλές φορές την ίδια τους την ζωή  σε κίνδυνο (λόγω πιθανής μόλυνσης) για την δημιουργία εμβολίων με σκοπό την προστασία της ανθρωπότητας.

Οι προσωπικότητες που αναφέρθηκαν στις παραπάνω ενότητες  συνειδητοποίησαν την χρησιμότητα του εμβολιασμού και έκαναν τα πάντα για υιοθετηθεί στην κοινωνία. Υπερέβησαν τις κοινωνικές αντιδράσεις καθώς γνώριζαν τις επιπτώσεις της εξάπλωσης της ασθένειας από προσωπικές εμπειρίες. Πολλές ζωές χάθηκαν μέχρι να συνειδητοποιήσουν οι πολίτες ότι τα εμβόλια, όχι μόνο παρέχουν ατομική προστασία, αλλά μπορούν επίσης να προστατεύσουν την κοινότητα μειώνοντας την διάδοση της νόσου εντός του πληθυσμού.

Η μελέτη της ιστορίας των εμβολίων και του έργου το οποίου επιτελούν έως και σήμερα,  αναδεικνύεται όσο ποτέ άλλοτε με την πανδημία του κορονοϊού. Η  κοινωνική αποστασιοποίηση, η καραντίνα και οι μάσκες συμβάλλουν στην μείωση της εξάπλωσης του ιού ως αλληλένδετα μέτρα, με τον εμβολιασμό να αποτελεί όμως το σημαντικότερο όπλο στην φαρέτρα των υπεύθυνων χάραξης πολιτικής για την δημόσια υγεία.

Ενα μαζικό πρόγραμμα εμβολιασμού συμβάλλει στην μείωση της επίδρασης της μόλυνσης στον πληθυσμό, στην προστασία των ευπαθών ομάδων  και ακόμη και στην εξάλειψη ορισμένων ασθενειών παγκοσμίως. Όπως είχε πει και ο Παστέρ σε ομιλία του στην Γαλλική Ακαδημία Επιστημών:«Εχουμε τώρα εμβόλια ιών. Αυτά τα εμβόλια μπορούν να μας προστατέψουν από το θάνατο, χωρίς να είναι τα ίδια θανατηφόρα».

---

* Ο Αχιλλέας Βράτιμος είναι μεταπτυχιακός φοιτητής στα Οικονομικά της Υγείας και στη Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας, στο ΕΚΠΑ (achillefsvratimos@gmail.com)

Πηγές

College of Physicians of Philadelphia (2021),  The History of Vaccines : Timeline, Accessed 17/3/2021: https://www.historyofvaccines.org/timeline/all

Cha, S.-H. (2012) ‘The history of vaccination and current vaccination policies in Korea’, Clinical and Experimental Vaccine Research, 1(1), p. 3. doi: 10.7774/cevr.2012.1.1.3.

Lombard, M., Pastoret, P. P. and Moulin, A. M. (2007) ‘A brief history of vaccines and vaccination’, OIE Revue Scientifique et Technique, 26(1), pp. 29–48. doi: 10.20506/rst.26.1.1724.

Orensteina, W. A. and Ahmedb, R. (2017) ‘Simply put: Vaccination saves lives’, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 114(16), pp. 4031–4033. doi: 10.1073/pnas.1704507114.

Plotkin, S. (2014) ‘History of vaccination’, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 111(34), pp. 12283–12287. doi: 10.1073/pnas.1400472111.

Plotkin SL, Plotkin SA. A short history of vaccination. In: Plotkin SA, Orenstein WA, editors. Vaccines. 4th ed. Philadelphia: W. B. Saunders; 2004. p.1-10

Ο Αναστάσιος Μυλωνάς (2018), Εμμανουήλ Τιμόνης και Ιάκωβος Πυλαρινός: Οι έλληνες πρωτοπόροι των εμβολιασμών,Metropolitan Hospital,  Accessed 17/3/2021

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News