Μετά τον τρομερό φόρο της COVID-19 σε ανθρώπινες ζωές, η ελευθερία μας έχει δεχτεί μεγάλο πλήγμα από την πανδημία, έχοντας αποδειχθεί ένα από τα μεγαλύτερα θύματα αυτού του ιού. Σε όλο τον κόσμο, οι κινήσεις των ανθρώπων έχουν περιοριστεί σοβαρά, εντοπίζονται και παρακολουθούνται, με αντίκτυπο στις δυνατότητές τους να δουλεύουν, να σπουδάζουν, ακόμη και να είναι κοντά στους αγαπημένους τους στο τέλος της ζωής τους.

Αναφερόμενος σε ένα άρθρο του Ζαν Πολ Σαρτρ που δημοσιεύτηκε το 1944 στο The Atlantic, ο επίσης φιλόσοφος και συγγραφέας Τζούλιαν Μπαγκίνι, γράφει στο Psyche: «Με κάνει να αναρωτιέμαι αν πρόκειται για μια απλή ιστορία απώλειας. Ο γάλλος φιλόσοφος συνόψισε τη θέση του με τη φράση: “Ποτέ δεν ήμασταν πιο ελεύθεροι απ’ ότι κάτω από τη γερμανική κατοχή”». Σύμφωνα με τον Σαρτρ, μόνο όταν δεν μας επιτρέπεται να ενεργούμε, συνειδητοποιούμε πλήρως την πραγματική έκταση και φύση της ελευθερίας μας. Εάν έχει δίκιο, λέει ο Μπαγκίνι, τότε η πανδημία είναι μια ευκαιρία να μάθουμε τι σημαίνει να είσαι ελεύθερος.

Φυσικά, η κατάστασή μας δεν είναι τόσο ακραία όσο των Γάλλων την περίοδο της Κατοχής: «Είχαμε χάσει όλα τα δικαιώματά μας, ξεκινώντας από το δικαίωμα να μιλάμε», έγραφε ο Σαρτρ. Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι από εμάς, κατά καιρούς, δεν μπορούμε να κάνουμε σχεδόν τίποτα από όσα θεωρούσαμε δεδομένα. Σε περιόδους αυστηρής καραντίνας, ακυρώθηκαν οι βραδιές σε θέατρα, αίθουσες συναυλιών και κινηματογράφους, η χαλάρωση στην εξοχή, σε μπαρ ή εστιατόρια, οι επισκέψεις, ακόμα και το να βγεις από το σπίτι σου πολλές φορές μέσα στην ημέρα ήταν απαγορευμένο.

Ωστόσο, ο Μπαγκίνι –και δεν ήταν ο μόνος– το βίωσε, εν μέρει τουλάχιστον, ως απελευθέρωση. Διαπίστωσε ότι πολλά από τα πράγματα που «επέλεγε» να κάνει παλαιότερα, τα έκανε απλώς επειδή υπήρχαν ή επειδή είχε συνηθίσει να τα κάνει. Σε μια καταναλωτική κοινωνία με γρήγορους ρυθμούς και ατελείωτες επιλογές, εύκολα μας κατευθύνουν οι επιθυμίες μας, που αλλάζουν από τη μια στιγμή στην άλλη, και εξίσου εύκολα μας χειραγωγούν διαφημιστές και έμποροι. Πολύ λίγα από αυτά που κάνουμε καθημερινά είναι αποτέλεσμα απόφασης. Το να μπορούμε να κάνουμε αυτό που θέλουμε χωρίς περιορισμούς, αλλά και απερίσκεπτα, είναι η πιο χαμηλή και χωρίς αξία μορφή ελευθερίας, λέει.

Την περίοδο του lockdown ο βρετανός φιλόσοφος διαπίστωσε ότι έχασε πολύ λιγότερα από ό,τι νόμιζε. Οταν οι –ρηχές στην πραγματικότητα– επιλογές του συρρικνώθηκαν και οποιαδήποτε δραστηριότητα απαιτούσε περισσότερο σχεδιασμό, οι επιλογές που έκανε ήταν πιο αυθεντικές. Η ικανότητα για λήψη αποφάσεων έπειτα από στοχασμό, υποστηρίζει, είναι η υψηλότερη και πιο πολύτιμη μορφή ελευθερίας που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος.

Εν ολίγοις, η πανδημία μάς δίνει τη ευκαιρία να δούμε πιο καθαρά τη διαφορά μεταξύ της απατηλής ελευθερίας να ενεργούμε χωρίς περιορισμούς και της πραγματικής ελευθερίας να ενεργούμε σύμφωνα με την κρίση μας. Το 1971, ο αμερικανός φιλόσοφος Χάρι Φράνκφουρτ φώτισε τη διαφορά, διακρίνοντας τα πράγματα σε εκείνα που απλώς θέλουμε και αυτά που «θέλουμε να θέλουμε» ύστερα από σκέψη, Για παράδειγμα, αν θέλω ένα ντόνατ και το φάω, ακολουθώ απλώς την επιθυμία της στιγμής. Αλλά αν αναλογιστώ ότι δεν θέλω να τρώω junk food (ή, τουλάχιστον, όχι συχνά), τότε έχω τη δυνατότητα να αρνηθώ αυτή την επιθυμία, γνωρίζοντας ότι ξέρω τι «θέλω να θέλω». Αυτό το είδος ελευθερίας απαιτεί αυτοσυγκράτηση, χωρίς την οποία ένας άνθρωπος δεν είναι πραγματικά ελεύθερος, αλλά σκλάβος των επιθυμιών του, «αχαλίνωτος», όπως τον χαρακτηρίζει ο Φράνκφουρτ.

Η καταναλωτική κοινωνία μάς ενθαρρύνει να ενεργούμε αχαλίνωτα. Οταν αυτή η κατάσταση διαταράσσεται, από πόλεμο ή πανδημία, η δυνατότητά μας να ενεργούμε αυθόρμητα περιορίζεται αυστηρά, έχουμε την ευκαιρία να σπάσουμε τη σχέση επιθυμίας και πράξης και να αναρωτηθούμε αν οι επιθυμίες, που μας ωθούν να κάνουμε κάτι, είναι αυτές που εγκρίνουμε.

Η ικανότητά μας για ελευθερία είναι ζωτικής σημασίας και γίνεται πιο έντονη από τη σοβαρότητα των συνθηκών. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, ο Σαρτρ έγραψε: «(Στην Κατοχή) κάθε στιγμή ζούσαμε έχοντας πλήρη συναίσθηση αυτής της συνηθισμένης μικρής φράσης: “Ο άνθρωπος είναι θνητός!” Και η επιλογή που έκανε για τη ζωή του και για την ύπαρξή του ο καθένας από εμάς ήταν μια αυθεντική επιλογή, επειδή γινόταν πρόσωπο με πρόσωπο με τον θάνατο…», γράφει ο Σαρτρ.

Το 1944, πολλές επιλογές ήταν κυριολεκτικά επιλογές ζωής ή θανάτου, ενώ σήμερα, λίγες έχουν τόσο έντονες και άμεσες συνέπειες. Αλλά η καθημερινή υπενθύμιση του θανάτου μάς αναγκάζει να λάβουμε σοβαρά υπόψη τις επιλογές μας σχετικά με τη δουλειά μας, τις σχέσεις μας και τον τρόπο της ζωής μας. Πολλοί ανακάλυψαν ότι ζουν μια ζωή που στην πραγματικότητα ποτέ δεν επέλεξαν, απλώς παρασύρθηκαν. Μια νέα επείγουσα ανάγκη μας φωνάζει ότι, αν δεν κάνουμε αλλαγές, αυτός θα είναι ο κλήρος μας μέχρι να πεθάνουμε, κάτι που μπορεί να συμβεί νωρίτερα από ότι νομίζουμε.

Οπως και πολλοί άλλοι, ο Τζούλιαν Μπαγκίνι προσπάθησε να κάνει πιο μελετημένες επιλογές: λέει «όχι» πιο συχνά και επιλέγει τις δουλειές του πιο προσεκτικά. Αν και ο παραλληλισμός του κορονοϊού με τον πόλεμο είναι υπερβολικός, λειτουργεί τέλεια όταν εφαρμόζεται σε μια άλλη φράση του Σαρτρ: «Η μεγάλη σκληρότητα του εχθρού μάς οδήγησε στα άκρα αυτής της κατάστασης αναγκάζοντάς μας να κάνουμε στον εαυτό μας ερωτήσεις που κανείς δεν σκέφτεται ποτέ σε καιρό ειρήνης».

Το ίδιο συμβαίνει και με την φράση «Ολική ευθύνη σε απόλυτη μοναξιά: αυτός δεν είναι ο απόλυτος ορισμός της ελευθερίας μας;» Το 1944 ο Σαρτρ αναφερόταν στη μοναξιά του αντιστασιακού, που δούλευε μόνος του για το κοινό καλό. «Στο βάθος της μοναξιάς τους, τους άλλους προστάτευαν, όλους τους άλλους…» Η μοναξιά μας σε αυτή την πανδημία είναι λιγότερο ακραία, όπως και οι κίνδυνοι και οι θυσίες που καλούμαστε να κάνουμε. Ωστόσο, ισχύει η ίδια ηθική αντίληψη. Το πώς συμπεριφερόμαστε στην κανονική ζωή είναι κακό μέτρο, καθώς σπάνια καλούμαστε να κάνουμε κάτι πέρα από τις υποχρεώσεις μας ή, ευκαιρίας δοθείσης, να σπάσουμε μια κοινωνική σύμβαση χωρίς ποινή. Τώρα, ωστόσο, οι κοινωνικά απομονωμένες επιλογές μας αποκαλύπτουν ποιοι είμαστε αληθινά.

Οι άνθρωποι που εργάζονται εθελοντικά στην πρώτη γραμμή διακινδυνεύοντας τη ζωή τους, δείχνουν το θάρρος τους. Οσοι τρέχουν να ταΐσουν και να στεγάσουν τους πιο ευάλωτους, δείχνουν τη συμπόνια και τη φροντίδα τους. Από την άλλη πλευρά, όσοι παραβιάζουν τους κανόνες μόνο για τη δική τους ευκολία αποκαλύπτουν τον εγωισμό τους, και συχνά μια αίσθηση προνομιούχου. Οι περισσότεροι από εμάς δεν είναι ούτε ήρωες αλλά ούτε και κακοί, συνήθως είναι απλώς αξιοπρεπείς άνθρωποι.

Η πανδημία μάς διδάσκει επίσης για την ελευθερία με τρόπους που υπερβαίνουν τη θέση του Σαρτρ για το άτομο. Πολιτικά, χρησιμοποιώντας τη διάκριση του Ισάια Μπέρλιν, μιλάμε για «αρνητική ελευθερία» όταν κάνουμε ό,τι θέλουμε χωρίς περιορισμούς και για «θετική ελευθερία» όταν κάνουμε πράγματα που μας δίνουν τη δυνατότητα να ανθίσουμε και να μεγιστοποιήσουμε τις δυνατότητές μας. Για παράδειγμα, μια κοινωνία χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση δίνει στους γονείς την αρνητική ελευθερία να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους όπως θέλουν. Αλλά, γενικά, δεν δίνει στο παιδί τη θετική ελευθερία να έχει μια αξιοπρεπή εκπαίδευση.

Τις τελευταίες δεκαετίες στη Δύση, η αρνητική ελευθερία ήταν σε ανοδική τάση, ενώ η θετική ελευθερία καταστράφηκε από το «κράτος-νταντά». Αυτό που θα πρέπει να μας διδάξει το 2020 είναι ότι χωρίς υπηρεσίες υγείας, αποτελεσματικές ρυθμίσεις και μερικές φορές αυστηρούς κανόνες, η αρνητική ελευθερία μας είναι άχρηστη και μερικές φορές καταστροφική. Χωρίς κρατικές παρεμβάσεις, θα είχαν χαθεί πολύ περισσότερες ζωές, θέσεις εργασίας και επιχειρήσεις.

Τώρα, όμως, έχουμε την ευκαιρία να επαναφέρουμε την ισορροπία ανάμεσα στην αρνητική και τη θετική ελευθερία, λέει ο Τζούλιαν Μπαγκίνι. Δεν υπάρχει ανταλλαγή μεταξύ παρεμβατικής κυβέρνησης και προσωπικής ελευθερίας: πολλές ελευθερίες εξαρτώνται από το κράτος για να υπάρξουν. Το «Ευνοϊκό κράτος», όπως το ονόμασαν το 1989 οι κοινωνικοί επιστήμονες Νιλ και Μπάρμπαρα Γκίλμπερτ, και το «Επιχειρηματικό κράτος», όπως το αποκάλεσε η οικονομολόγος Μαριάνα Ματσουκάτο το 2013, είναι απαραίτητα για να μας δοθεί η ευκαιρία να αξιοποιήσουμε όλο το δυναμικό της ελευθερίας μας.

Τα μάτια μας έχουν ανοίξει σε ένα μέλλον πιο δυναμικό από ό,τι πιστεύαμε. Η πρόκληση είναι να ανταποκριθούμε σε αυτή την ευκαιρία χωρίς αφελείς, ουτοπικούς στόχους ή ευσεβείς πόθους

Τέλος, αντιληφθήκαμε ότι μπορούν να γίνουν περισσότερα πράγματα. Νοσοκομεία μπορούν να χτιστούν σε εβδομάδες. Η ποιότητα του αέρα μπορεί να βελτιωθεί μέσα σε μια νύχτα. Οι κυβερνήσεις μπορούν να επιδοτούν την απασχόληση και όχι απλώς να πληρώνουν επιδόματα ανεργίας. Ιδιωτικές εταιρείες, όπως τα καταστήματα τροφίμων, μπορούν να θεωρηθούν δημόσιες υπηρεσίες και όχι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το «Παράθυρο του Οβερτον» (το εύρος των πολιτικών που είναι αποδεκτό από τον γενικό πληθυσμό σε μια δεδομένη στιγμή) έχει ανοίξει πολύ και είναι δυνατά περισσότερα από όσα φανταζόμασταν.

Η ελευθερία δράσης χωρίς πίστη στη δυνατότητα δράσης είναι κενή, λέει ο βρετανός φιλόσοφος. Τα μάτια μας έχουν ανοίξει σε ένα μέλλον πιο δυναμικό από ό,τι πιστεύαμε. Η πρόκληση είναι να ανταποκριθούμε σε αυτή την ευκαιρία χωρίς αφελείς, ουτοπικούς στόχους ή ευσεβείς πόθους. Η συνειδητοποίησή μας δεν είναι η απλοϊκή πεποίθηση ότι έχουμε λιγότερους περιορισμούς από ό,τι νομίζαμε, αλλά ότι οι πραγματικοί περιορισμοί μας δεν είναι αυτοί που πιστεύαμε ότι είχαμε.

«Δεν εξισώνω τις δοκιμασίες της ζωής υπό ναζιστική κατοχή με το να ζεις με τη μάστιγα του COVID-19», γράφει ο Τζούλιαν Μπαγκίνι, «Ομως, παρά τις πολλές και σημαντικές διαφορές, το μήνυμα του Σαρτρ για την ελευθερία το 1944 ηχεί σήμερα εξίσου αληθινό». Η αρχική εμπειρία μας είναι περιορισμός, απώλεια ελευθερίας. Ομως, με σκέψη και προβληματισμό, μπορούμε να αποκτήσουμε μια νέα αίσθηση του τι σημαίνει πραγματικά ελευθερία, γιατί έχει σημασία, και πώς μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για να διαμορφώσουμε ένα καλύτερο μέλλον. Ισως σύντομα κοιτάξουμε πίσω και πούμε, όπως έκανε ο Σαρτρ: «Οι συνθήκες, τρομακτικές όπως ήταν συχνά, μας επέτρεψαν τελικά να ζήσουμε χωρίς προσποίηση ή ψεύτικη ντροπή, την πυρετώδη και ακατόρθωτη ύπαρξη που είναι γνωστή ως ανθρώπινη κατάσταση»

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News