Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως μετά το «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» η επιστημονική φαντασία άλλαξε άρδην. Και είναι αλήθεια, ειδικά όσον αφορά την παραγωγή της ταινίας και την αναπαράσταση του μέλλοντος, μέσω της χρήσης πρωτόγνωρων, εκείνη την περίοδο, ειδικών εφέ. Αλλά αρκετοί είναι επίσης όσοι θεωρούν πως δεν είναι αυτό το πιο σημαντικό στοιχείο της ταινίας, πως το αριστούργημα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ πρέπει να μνημονεύεται γιατί συνέβαλε στη μετάλλαξη της έννοιας της επιστημονικής φαντασίας σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, πέρα από τα όρια της κινηματογραφικής απεικόνισης.

Φέτος, ή μάλλον χθες, συμπληρώθηκε μισός αιώνας ακριβώς από την ημέρα που η εμβληματική ταινία ενός από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου προβλήθηκε πρώτη φορά. Ηταν Τρίτη 2 Απριλίου του 1968 όταν ο Κιούμπρικ και οι συνεργάτες του, μαζί με μερικούς ακόμα εκλεκτούς καλεσμένους, είδαν σε έναν κινηματογράφο της Ουάσινγκτον, πρώτη φορά στη μεγάλη οθόνη, την «Οδύσσεια», πριν από τη διανομή της στις αμερικανικές αίθουσες. Και, για να τιμήσουν την επέτειο αυτή, την προηγούμενη εβδομάδα οι διοργανωτές του 71ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών, που θα πραγματοποιηθεί στην κοσμοπολίτικη πόλη της Γαλλίας από τις 8 έως 19 τις Μαΐου, ανακοίνωσαν την προβολή, εκείνες τις ημέρες, μιας καινούργιας κόπιας, 70 χιλιοστών, της ταινίας.

Η χρονιά του μέλλοντος

Η ιδέα για μια «Οδύσσεια του Διαστήματος» άρχισε να σχηματίζεται στο μυαλό του Κιούμπρικ μετά το «S.O.S. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» (Dr. Strangelove) ενώ τα γυρίσματα της ταινίας ξεκίνησαν τον Δεκέμβριο του 1965. Αλλά το 1968 χαρακτηρίστηκε, μεταξύ άλλων, και «η χρονιά που ονειρεύτηκε το μέλλον» όχι μόνον εξαιτίας του «2001». Οκτώ μήνες προτού το έργο βγει στις αίθουσες, το αμερικανικό κοινό είχε ήδη δει τον «Πλανήτη των Πιθήκων» του Φράνκλιν Σάφνερ, ενώ τον Οκτώβριο του 1968 προβλήθηκε και η «Μπαρμπαρέλα» του Ροζέ Βαντίμ, με πρωταγωνίστρια την Τζέιν Φόντα, και «Η Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών» του Τζορτζ Ρομέρο.

Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Εμιλιάνο Μορεάλε, πρώην πρόεδρο της ταινιοθήκης της Ιταλίας και κριτικό κινηματογράφου της La Repubblica, «με όρους ευρέως κοινωνιολογικούς, σε αυτές τις ταινίες θίγονται πρώτη φορά και εξετάζονται, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι σε πολλές ρητώς πολιτικές ταινίες, μερικά θέματα διόλου ασήμαντα όπως η σεξουαλική επανάσταση, η εκδίκηση της σιωπηλής πλειοψηφίας, οι φυλετικές εντάσεις, η οικολογική κρίση». Μερικούς νωρίτερα, τον Φεβρουάριο του 1968, είχε προβληθεί και η «Αντίστροφη Μέτρηση», που αποτέλεσε η συμβολή του Ρόμπερτ Ολτμαν (σκηνοθέτη του εμβληματικού «M.A.S.H») στο σινεμά επιστημονικής φαντασίας. Το καλοκαίρι του 1968 στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου στο διαγωνιστικό πρόγραμμα συμμετείχε το «Τσάρλι» του Αμερικανού σκηνοθέτη Ραλφ Νέλσον, ενώ την ίδια περίοδο έκανε την εμφάνισή του και το εξίσου φανταστικό (ενδεχομένως λιγότερο επιστημονικό) «Κίτρινο Υποβρύχιο» των θρυλικών Σκαθαριών.

Αλλά τη διάρκεια των γυρισμάτων και του μοντάζ του «2001», η επιστημονική φαντασία – υποστηρίζει ο Μορεάλε – ανακάλυψε την φιλοσοφική και πολιτική διάστασή της, και όχι μόνον στον κινηματογράφο. Στην αμερικανική τηλεόραση, μετά το «Star Trek» του 1966, το 1968 άρχισαν να προβάλλονται σειρές όπως ο «Ο Φυλακισμένος» και το «UFO». Στη λογοτεχνία, λιγότερο από έναν χρόνο πριν την προβολή της «Οδύσσειας», o αμερικανός συγγραφέας Χάρλαν Έλισον είχε επιμεληθεί την έκδοση της εμβληματικής για τους λάτρεις της επιστημονικής φαντασίας ανθολογίας διηγημάτων «Dangerous Visions» και ο Φίλιπ Ντικ, ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς του είδους είχε εκδώσει το «Το Ηλεκτρικό Πρόβατο» (Do Androids Dream of Electric Sheep?), ένα βιβλίο πάνω στο οποίο 15 χρόνια μετά θα βασιζόταν ο Ρίντλεϊ Σκοτ για να γυρίσει το «Blade Runner».

Εντός αυτού του πλαισίου, καταλήγει ο ιταλός ειδικός, η «Η Οδύσσεια του Διαστήματος» αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση. Πρόκειται, αδιαμφισβήτητα, περί ενός αριστουργήματος, η αξία του οποίου, ωστόσο, δεν έγινε αμέσως αντιληπτή. Τόσο από το κοινό όσο και από τους κριτικούς. Σημείο αναφοράς για τις ζοφερές ταινίες επιστημονικής φαντασίας της δεκαετίας του ’70 όπως το «Νέα Υόρκη, έτος 2022 μ.Χ.», το «THX 1138» (του Τζορτζ Λούκας) και το «Ζάρντοζ» (με πρωταγωνιστή τον Σον Κόνερι) δεν ήταν τόσο το «2001» του Κιούμπρικ αλλά οι «πίθηκοι» του Σάφνερ και τα «ζόμπι» του Ρομέρο. Μόνον προς το τέλος της δεκαετίας, από το 1977 και μετά θα ξεκινήσει η περίοδος των «Πολέμων των Άστρων» και των «Στενών Επαφών Τρίτου Τύπου» με τον Στίβεν Σπίλμπεργκ να επιλέγει για τη δημιουργία των ειδικών εφέ τον Ντάγκλας Τράμπαλ, τον ίδιο που είχε επιλέξει και ο Κιούμπρικ για την «Οδύσσειά» του.

Από την επιστημονική φαντασία στην επιστήμη

Αλλά φαίνεται πως το «2001» δεν αφορά μόνον την επιστημονική φαντασία αλλά και την ίδια την επιστήμη. Πριν από πενήντα χρόνια ο Κιούμπρικ παρουσίασε ένα μέλλον στο οποίο κυριαρχούν υπολογιστές υψηλής τεχνολογίας που μπορούν να σκεφτούν, να μάθουν και να προσαρμοστούν. Ένας από αυτούς είναι και o HAL 9000 (Heuristically programmed ALgorithmic computer – Ευριστικά προγραμματισμένος Αλγοριθμικός Υπολογιστής), o «αυτοσυνείδητος» υπολογιστής τεχνητής νοημοσύνης του διαστημόπλοιου Discovery One. Στην ταινία ο HAL ελέγχει τις λειτουργίες του σκάφους κατά το διαπλανητικό ταξίδι με προορισμό τον πλανήτη Δία. Αλλά μπορεί επίσης να αναγνωρίζει και να επεξεργάζεται την ανθρώπινη φωνή και ομιλία, να αρθρώνει λόγο, να διαβάζει τα χείλη, να αναγνωρίζει πρόσωπα, να εκτιμά την τέχνη, να ερμηνεύει και να εκφράζει ανθρώπινα αισθήματα και, φυσικά, να παίζει σκάκι. Σήμερα, αναφέρει το Smithsonian.com καθώς η ανθρωπότητα προετοιμάζεται για την πρώτη επανδρωμένη αποστολή στον Κόκκινο Πλανήτη, o HAL επιστρέφει στα μυαλά των επιστημόνων της NASA.

Η Εθνική Υπηρεσία Αεροναυπηγικής και Διαστήματος των ΗΠΑ σχεδιάζει να θέσει τους πρώτους ανθρώπους σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη Άρη σε λιγότερο από μια εικοσαετία. Αλλά για να συμβεί αυτό οι εν λόγω αστροναύτες θα πρέπει να διανύσουν μια τεράστια απόσταση από τη Γη, τη μεγαλύτερη στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και αυτό σημαίνει ότι σε περίπτωση ανάγκης, σε αντίθεση με τους εξερευνητές της Σελήνης, οι επίδοξοι κατακτητές του Άρη θα πρέπει να περιμένουν έως και 40 λεπτά για να λάβουν μια απάντηση από τη Γη. «”Χιούστον, έχουμε ένα πρόβλημα” δεν αποτελεί μια καλή επιλογή, γιατί η απάντηση αργεί πολύ», υποστήριξε πρόσφατα σε συνέδριο για την εξερεύνηση του διαστήματος η Έλεν Στόφαν, πρώην επικεφαλής επιστήμονας της NASA. «Συνεχίζω να λέω πως χρειαζόμαστε έναν καλό HAL». «Καλό» γιατί ο HAL της «Οδύσσειας» κάποια στιγμή, αρχίζει να κάνει τα δικά του, φτάνοντας σε σημείο να σκοτώσει τα περισσότερα από τα μέλη της πενταμελούς αποστολής, πριν τεθεί εκτός λειτουργίας από τον κυβερνήτη Ντέιβιντ Μπάουμαν.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News