Παραδόξως δεν ήταν «μαύρη». Η διαδικτυακή συζήτηση που οργάνωσε το βράδυ της Τετάρτης 8 Απριλίου ο Κύκλος Ιδεών, υπό τον τίτλο «Η πανδημία και οι αντοχές της ελληνικής οικονομίας – Η επόμενη μέρα», δείχνοντας ανακλαστικά δημόσιου λόγου στην πρωτοφανή εποχή του κορονοϊού, σκιαγράφησε τις δυσκολίες της οικονομικής πραγματικότητας στη χώρα, άφησε ωστόσο χαραμάδα φωτός για το αύριο.
Τη συζήτηση ενορχήστρωσε ο Ευάγγελος Βενιζέλος, πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Οικονομικών, πλαισιωμένος από τους Φωκίωνα Καραβία, διευθύνοντα σύμβουλο της Eurobank, Κώστα Κωστή, καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ευάγγελο Μυτιληναίο, πρόεδρο και διευθύνοντα σύμβουλο της Mytilineos, Γιώργο Προκοπάκη, οικονομικό αναλυτή – σύμβουλο επιχειρήσεων και Γιάννη Ρέτσο, πρόεδρο του ΣΕΤΕ, CEO του Electra Hotels & Resorts.
Το στίγμα των καιρών, κάνοντας την απαραίτητη εισαγωγή στη συζήτηση, έδωσε ο Ευάγγελος Βενιζέλος. «Η πανδημία επηρεάζει την κοινωνική ζωή, τη σωματική κίνηση, τον δημόσιο χώρο. Δεν λειτουργεί η αγορά, ούτε ως forum, ούτε ως market, διανύουμε μια πρωτοφανή παγκόσμια κρίση, κατά την οποία δεν λειτουργεί η Οικονομία», σημείωσε χαρακτηριστικά.
Ο κ. Βενιζέλος τόνισε ότι τόσο η διάχυτη αβεβαιότητα, όσο και η ύφεση της παραγωγής, μαζί της και τα προβλήματα στις μεταφορές, στον τουρισμό, ακόμη και τον πρωτογενή τομέα, έχουν στο φόντο τους μια Ευρωζώνη, η οποία παρά το υψηλό επίπεδο, υπόκειται σε οικειοθελείς καταναγκασμούς, κι ενώ πρέπει να ανταγωνιστεί χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα, που δεν γνωρίζουν τους ίδιους περιορισμούς.
Υπογραμμίζοντας τις διαφορετικές αφετηρίες στις οποίες θα βρεθούν χώρες –και εντός Ευρωζώνης– την επόμενη μέρα, ο ίδιος επεσήμανε το γεγονός ότι τώρα όλοι προσβλέπουν στο εθνικό κράτος και στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ενώ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο σημείο όπου βρίσκεται η Ελλάδα: «Η χώρα βγαίνει από μια 10ετή περιπέτεια, θα έπρεπε να κάνει τώρα την εκτίναξη, έχει όμως να αντιμετωπίσει την κρίση του κορονοϊού».
Φωκίων Καραβίας: «Δε θα υπάρξει κανείς συνεπής πελάτης που δεν θα στηριχθεί»
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πανδημική κρίση δεν μπορεί να συγκριθεί με προηγούμενες, όπως αυτή του 2008», σχολίασε ο κ. Καραβίας, κρίνοντας ότι βρίσκεται πλησιέστερα στο ιστορικό γεγονός του 2001, και την κρίση που έχει συνδεθεί με την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, όταν ένα μη οικονομικό γεγονός είχε τεράστιες επιπτώσεις, ακόμη και γεωπολιτικές.
«Και τώρα άλλωστε αλλάζουν οι γεωπολιτικοί συσχετισμοί, η Κίνα επιχειρεί πιο ενεργό ρόλο, χρησιμοποιεί τη διπλωματία της υγειονομικής υποστήριξης», είπε ο κ. Καραβίας. «Ισως είναι η πρώτη φορά που οι ΗΠΑ δεν έχουν ηγετικό ρόλο, ενώ η Ρωσία είναι εντελώς απούσα».
Αποτυπώνοντας την ιστορικότητα των στιγμών, ο διευθύνων σύμβουλος της Eurobank εκτίμησε ότι διανύουμε ίσως τη σοβαρότερη κρίση μετά το Κραχ του ’29, και μάλιστα υπό πλήρες lockdown, ανάλογο του οποίου η ανθρωπότητα δεν είχε γνωρίσει ούτε στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους.
Ο ίδιος διέβλεψε τον κίνδυνο, ως προς την ΕΕ, η οικονομική κρίση να εξελιχθεί σε κρίση χρέους και δημοσιονομική – κρίση χρέους σε χώρες που έχουν πληγεί ιδιαίτερα, π.χ. την Ισπανία, χώρες σε μια σχετικά ασθενή θέση, όπως η Ελλάδα, αλλά και περιπτώσεις στις οποίες ισχύουν και τα δυο, όπως στην Ιταλία. «Θα βιώσουμε σημαντικές κοινωνικές αλλαγές, ακόμη και αλλαγές συμπεριφοράς, ενδεχομένως τέτοιες που να αγγίζουν τον ίδιο το πολίτευμα, τη Δημοκρατία», εκτίμησε.
Ο κ. Καραβίας δεν αρνήθηκε ότι η Ελλάδα βγαίνει από μια κρίση άνευ προηγουμένου, χωρίς καλά καλά να έχουν επουλωθεί οι πληγές της. Δεν αρνήθηκε ούτε ότι η δομή της οικονομίας της (εναγκαλισμένη καθώς είναι πχ. με τον τουρισμό), δημιουργεί ζητήματα. Επέμεινε ωστόσο ότι δεν είναι όλα αρνητικά. Στα θετικά μπορούν να προσμετρηθούν οι καλές εντυπώσεις που έχει δημιουργήσει η χώρα σε υγειονομικό επίπεδο, και οι οποίες οπωσδήποτε θα επηρεάσουν την οικονομία, ενώ επί του πρακτέου, και παρά το υψηλό χρέος, δεν υπάρχει ανάγκη άμεσης αναχρηματοδότησης – υπάρχει το περίφημο «μαξιλάρι». «Πιστεύω, παρ’ όλα αυτά, ότι, αν ήθελε, η χώρα θα μπορούσε να αντλήσει λεφτά από τις αγορές», σημείωσε.
Προκαλώντας ανακούφιση στους θεατές, ο κ. Καραβίας διαβεβαίωσε ότι «υπάρχουν εργαλεία που θωρακίζουν τη ρευστότητα του τραπεζικού συστήματος και περαιτέρω της Οικονομίας». Δεν είναι εξάλλου μόνον ελληνική η κρίση, είναι παγκόσμια, είπε, και προέβλεψε ότι, παρά τα προβλήματα που έχουν διαφανεί, π.χ. στο Eurogroup, θα βρεθεί λύση σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Προσοχή επέστησε πάντως στη δεύτερη φάση, όταν η Οικονομία –και όχι η Υγεία– έλθει στο επίκεντρο, τότε είναι που «δεν πρέπει να ξεχωρίσουμε αρνητικά, είτε λόγω του δημοσιονομικού ελλείμματος, είτε λόγω του βάθους της ύφεσης. «Πρέπει να προσπαθήσουμε το έλλειμμά μας να είναι περίπου στο μέσο όρο του ελλείμματος της Ευρωζώνης», σημείωσε χαρακτηριστικά.
«Δε χωρεί αμφιβολία ότι το τραπεζικό σύστημα είναι πολύ καλύτερα προετοιμασμένο, παγκοσμίως, και στη χώρα μας», δήλωσε ο διευθύνων σύμβουλος της Eurobank. «Ειδικότερα για την Ελλάδα, είμαστε πολύ καλύτερα από ό,τι ήμασταν πριν από δέκα χρόνια. Και από πλευράς κεφαλαίων και από πλευράς ρευστότητας, τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα, χωρίς βέβαια να ξεχνάμε τα βασικά διαρθρωτικά προβλήματα, όπως τα κόκκινα δάνεια».
Υπογραμμίζοντας ότι οι τράπεζες παρέμειναν ανοιχτές και το σύστημα όρθιο, τόνισε ότι υπήρξε μέριμνα για τη διασφάλιση της ασφάλειας των εργαζομένων, και επεσήμανε ότι παρότι ποσοστό μεγαλύτερο του 65% εργάζεται από το σπίτι, οι τράπεζες λειτουργούν κανονικά. Δεν παρέλειψε μάλιστα να απευθύνει «ευχαριστώ» σε όσους, με τη φυσική τους παρουσία, κρατούν τα καταστήματα ανοιχτά.
Σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, ο κ. Καραβίας ανήγαγε σε προτεραιότητα την εξασφάλιση της ευρωστίας του τραπεζικού συστήματος και τη χρηματοδότηση όλων των βιώσιμων επιχειρήσεων με νέο κεφάλαιο κίνησης. «Δεν θα υπάρξει κανείς βιώσιμος συνεπής και καλός πελάτης –κι αυτό, νομίζω, ισχύει για όλες τις τράπεζες– που να μη στηριχθεί, ακόμη και αν είναι μικρός ή μεσαίος». Αναφερόμενος πάντως στα κόκκινα δάνεια, συνέστησε εγρήγορση ως προς τη διαχείρισή τους: «Πρέπει να αποτρέψουμε παύση πληρωμών, να αποτρέψουμε μια νέα γενιά κόκκινων δανείων και στρατηγικών κακοπληρωτών».
Κώστας Κωστής: Αποπαγκοσμιοποίηση και ελληνική πειθαρχία
Τη δική του ιδιαίτερη ματιά κατέθεσε ο κ. Κωστής, θέτοντας ερωτηματικό ως προς το κόστος όλης αυτής της ιστορίας.
«Από το 2008, ο κόσμος έχει μπει σε διαδικασία αποπαγκοσμιοποίησης», σημείωσε χαρακτηριστικά. «Διεθνείς συνδέσεις έχουν αρχίσει να αποσυναρμολογούνται, με κορυφαίο παράδειγμα το Brexit. Η αρθρογραφία των τελευταίων εβδομάδων καταδεικνύει ότι η πανδημία επιταχύνει τις εξελίξεις αυτές».
Ο κ. Κωστής επέμεινε στα διαρθρωτικά προβλήματα της χώρας, όπως το μη βιώσιμο ασφαλιστικό σύστημα και το μη βιώσιμο χρέος, είδε όμως φως στο τούνελ: η πειθαρχία που επιδείξαμε ως τώρα, δείχνει ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και τη νέα πραγματικότητα. Η Ελλάδα θα πρέπει να προχωρήσει.
Σε απάντηση, πάντως, ερώτησης του κ. Βενιζέλου, ο κ. Κωστής θύμισε ότι η ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας τα δύσκολα χρόνια του ’50 έγινε με ξένη βοήθεια, έντονη, και ενώ οι στρατηγικές επιλογές για την οικονομία έβρισκαν σε αγαστή σύμπνοια όλες τις πολιτικές παρατάξεις. «Τώρα, αν μου πείτε ποιοι είναι οι στόχοι…», είπε σκωπτικά ο καθηγητής.
Ευάγγελος Μυτιληναίος: Επιχειρήσεις σε «survival mode» και τροχιά επιβίωσης
«Με αυτή την πρωτοφανή κρίση, μπήκαμε σε αχαρτογράφητα νερά», είπε δίνοντας τον δικό του –επιχειρηματικό– τόνο, ο κ. Μυτιληναίος. «Δεν θυμάμαι κάτι ανάλογο στη γενιά μου. Η καθήλωση της ζήτησης γνωρίζει ανήκουστα ποσοστά, τέτοια καθίζηση ούτε στους δυο Παγκόσμιους Πολέμους…».
Ο κ. Μυτιληναίος εξήρε τους χειρισμούς της κυβέρνησης Μητσοτάκη, ενώ αναγνώρισε τη βοήθεια της αντιπολίτευσης, διαπιστώνοντας «μεγάλη αποτελεσματικότητα» ως προς τη διαχείριση της κρίσης.
«Δυτικές χώρες όπως η Ελλάδα δεν μπορούν να μετράνε πτώματα με ευρώ», είπε, σχολιάζοντας την προτεραιότητα που τέθηκε ως προς την ασφάλεια των πολιτών και το πρόταγμα της υγειονομικής στήριξης έναντι της οικονομικής.
Κοιτάζοντας κατάφατσα –κατά δική του δήλωση– το πρόβλημα, και δίχως ωραιοποιήσεις, ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Mytilineos εκτίμησε ότι «ενδεχομένως το δεύτερο τρίμηνο η καθίζηση του ΑΕΠ να υπερβαίνει το 20%, ή και παραπάνω… Δεν υπάρχουν αυτά ούτε εν καιρώ ειρήνης, ούτε εν καιρώ πολέμου. Ποιος από μας να το περίμενε».
Καθησυχαστικός υπήρξε ως προς το ζήτημα της ενεργειακής αγοράς –«λειτουργεί άψογα», σημείωσε, «με πλήρη επάρκεια και σε ηλεκτρικό ρεύμα, και σε φυσικό αέριο, απ’ ό,τι αντιλαμβάνομαι και σε πετρέλαιο. Το υπουργείο Ενέργειας είναι πρώτη φορά τόσο κοντά στην ενεργειακή αγορά». Αντιθέτως, τον κώδωνα του κινδύνου χτύπησε για τον τομέα της Βιομηχανίας: βλέπουμε μεγάλες επιχειρήσεις και αναστέλλουν τη δραστηριότητα τους, βλέπουμε μικρότερες επιχειρήσεις και κινδυνεύουν με αφανισμό, γιατί δεν έχουν πού να πουλήσουν την παραγωγή τους, δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να στοκάρουν προϊόντα, κρατώντας την παραγωγή τους.
«Κι αυτή τη φορά, δεν φταίνε οι επιχειρήσεις! Είναι εντελώς εξωγενείς οι παράγοντες που έχουν πλήξει τη δραστηριότητα τους», σχολίασε ο κ. Μυτιληναίος, υπογραμμίζοντας ότι ποσοστό μεγαλύτερο του 80% των επιχειρήσεων, όλων των μεγεθών, βρίσκονται «σε τροχιά επιβίωσης, σε survival mode».
Η προστασία των εργαζομένων – από όλες τις απόψεις – συνιστά προτεραιότητα, σύμφωνα με τον κ. Μυτιληναίο, μιλώντας τρόπον τινά εκ μέρους του κόσμου των επιχειρήσεων που επιδεικνύει κοινωνική ενσυναίσθηση. Όπως προτεραιότητα είναι και η ρευστότητα, για αυτονόητους λόγους: «μπορεί μια επιχείρηση να είναι εξαιρετική, να παράγει ένα ωραίο προϊόν, αλλά αν πέσει σε μια τέτοια κρίση και ξεμείνει από ρευστό, μπορεί να μη ζήσει για να δει την επόμενη καλή μέρα, που είναι σίγουρο ότι θα έλθει».
«Εμείς, που έχουμε μεγαλώσει μέσα από τον κύκλο των commodities, ξέρουμε ότι υπάρχει ο πάτος, και τώρα η Οικονομία πάει ταχύτατα προς τον πάτο. Αλλά σίγουρα θα υπάρξει και άνοδος της Οικονομίας. Για να δεις την άνοδο, πρέπει πρώτα να έχεις επιβιώσει», είπε ο κ. Μυτιληναίος.
Ο ίδιος πάντως εξήγησε ότι οι επιχειρήσεις δεν μένουν στην παρούσα φάση με σταυρωμένα τα χέρια.« Οι επιχειρήσεις αναδιοργανώνονται, κοιτάμε τα κοστολόγια μας, κοιτάμε την οργάνωσή μας, την εταιρική μας διακυβέρνηση, έτσι ώστε να βγούμε πολύ δυνατότεροι την επόμενη μέρα. Η επόμενη μέρα, δεν αποκλείεται να κρύβει και εκπλήξεις ευχάριστες. Είναι τόσο πολύ το χρήμα που τυπώνεται παγκοσμίως, είναι τόσο μεγάλα τα δημοσιονομικά ελλείμματα τα οποία δημιουργούνται, που αυτό το χρήμα κάποια στιγμή θα αρχίσει να φαίνεται στην Οικονομία».
Το φαινόμενο του πάτου ανέλαβε να στοιχειοθετήσει αμέσως μετά, σε γέφυρα του, ο Ευάγγελος Βενιζέλος, τονίζοντας ότι βάσει των απαισιόδοξων εκτιμήσεων του ΟΟΣΑ, η ύφεση στην Ελλάδα θα αγγίξει το 35%, με το Μεξικό να ακολουθεί δεύτερο από το τέλος. Το κράτος, διεθνώς αλλά και στο εσωτερικό της ΕΕ, καλείται να λειτουργήσει κεϋνσιανά, στηρίζοντας τις επιχειρήσεις, καλύπτοντας ανάγκες εργαζομένων, ανέργων ανασφάλιστων, δήλωσε ο κ. Βενιζέλος.
Ο ίδιος έθεσε βεβαίως και το μείζον ερώτημα του τρόπου επιλογής των επιχειρήσεων που θα στηριχθούν, ενώ έφερε στο προσκήνιο την επόμενη μέρα, όταν τα κράτη θα βρεθούν και πάλι υπό συνθήκη κανονικής δημοσιονομικής διαχείρισης – όταν θα αναμετριόμαστε μόνοι μας με τις αγορές, όπως είπε χαρακτηριστικά.
Γιώργος Προκοπακης: Διαπραγμάτευση τώρα για το μαξιλάρι
Λίγο νωρίτερα, ο Γιώργος Προκοπάκης είχε θέσει ως κομβικό παράγοντα τη διάρκεια της κρίσης. Η διαφορά με το 2010-2011 είναι ότι τότε δεν υπήρχε λύση, σημείωσε, δεν μπορούσε να αποκατασταθεί η χρηματοδότηση της αγοράς. Τώρα, υπάρχουν όχι άπειρες και μεγάλες δυνατότητες τροφοδοσίας της Οικονομίας, το θέμα είναι η διάρκεια της κρίσης.
Ο κ. Προκοπάκης εστίασε ιδιαίτερα στο μαξιλάρι της Οικονομίας. «Αν θέλουμε να βγούμε όρθιοι, θα πρέπει η κυβέρνηση να καταφύγει στο μαξιλάρι, αν και είναι αμφίβολο πόσα από αυτά τα χρήματα είναι διαθέσιμα. Πηγή ρευστότητας είναι, πρέπει να είναι, το σκληρό μαξιλάρι, τα 15,7 δισ. ευρώ του ΕSM, στην Τράπεζα της Ελλάδος. Χρειάζεται διαπραγμάτευση με τους εταίρους, τώρα (σσ: δεν βρίσκονται υπό ελληνικό έλεγχο, αλλά υπό αυτόν του Eurogroup), μία τέτοια λύση θα απελευθερώσει κεφάλαια για άμεση αντιμετώπιση της κρίσης. (…) Χρειάζεται αμεσότητα, όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα. Την επόμενη μέρα, θα βρεθούμε σε δυσχερή θέση, πιθανότατα με χρέος μεγαλύτερο του 200% του ΑΕΠ. Το 2032, οπότε και θα γινόταν η επαναδιαπραγμάτευση, έρχεται πολύ νωρίτερα».
Γιάννης Ρέτσος: «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε» για τη βαριά βιομηχανία της χώρας
Τη λύση κεφαλαιοποίησης του brand Ελλάδα ως παράδειγμα καλής πρακτικής σε αυτή την πρωτόγνωρη κρίση, προέταξε ο κ. Ρέτσος. Με ματιά που τη διέκρινε το θετικό πρόσημο, παρά το μεγάλο πλήγμα στον Τουρισμό (άλλως το 30% στο ΑΕΠ της χώρας, το 97% της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου), ο κ. Ρέτσος τόνισε ότι ο κλάδος βρίσκεται σε safe mode ώστε να πλησιάσει το σημείο επανεκκίνησης και τις προκλήσεις του μέλλοντος.
Η Οικονομία δεν θα ξεκινήσει από κει που σταμάτησε, υπογράμμισε ο ίδιος, με μετέωρα ερωτήματα μείζονος σημασίας, όπως το αν θα απαιτούνται πιστοποιητικά υγείας, για να ταξιδεύει ο κόσμος.
Θα χρειαστεί ρευστότητα για τη βιωσιμότητα και την επανεκκίνηση, θα χρειαστούν 1,5 – 2 δισ. ευρώ για την τουριστική βιομηχανία, εκτίμησε ο κ. Ρέτσος.
Δεδομένου ότι οι πέντε βασικές αγορές της χώρας (μεταξύ άλλων η Αγγλία, η Γερμανία, η Ιταλία, οι ΗΠΑ), έχουν δεχθεί ισχυρό χτύπημα, θα πρέπει να αυτοσχεδιάσουμε, επεσήμανε. Να δούμε σε ποιες αγορές μπορούμε να στραφούμε στο τέταρτο τρίμηνο του έτους – ενδεχομένως στο Ισραήλ, στα Βαλκάνια (αγορά οδικού τουρισμού), στην Κύπρο. (…) Το θέμα είναι ποιοι θα φθάσουν ως το 2021. Ο τουρισμός θα είναι τραυματισμένος, θα χρειαστεί σκληρή δουλειά.
Σε δευτερολογία του, λίγο αργότερα, ο κ. Ρέτσος θα έδινε το σκεπτικό της αισιοδοξίας του. Θυμίζοντας τους Διδύμους Πύργους, το ερώτημα που πλανάτο, αν θα ξαναμπούμε σε αεροπλάνο και τη χρεοκοπία κολοσσών, ο πρόεδρος του ΣΕΤΕ σημείωσε αφοπλιστικά ότι όλων αυτών ακολούθησε η καλύτερη 15ετια που υπήρξε ποτέ για τον Τουρισμό.
Καθοριστική χροιά αισιοδοξίας στη συζήτηση προσέδωσε ο κ. Καραβίας. Επιμένοντας ότι υπάρχουν πλέον εργαλεία, χρήση των οποίων οφείλουν να κάνουν οι τράπεζες, ο κ. Καραβίας εκτίμησε ότι η ΕΚΤ κινήθηκε ταχύτατα. Πήρε τέσσερα χρόνια στον Μάριο Ντράγκι να πει το περιβόητο «whatever it takes», τώρα πήρε τέσσερις μέρες για το πρόγραμμα…
Δεν είμαι απαισιόδοξος, για τρεις λόγους, εξήγησε από την πλευρά του ο κ. Μυτιληναίος. Τα φάρμακα και τα εμβόλια έρχονται, το χρήμα, όπως είπα, που τυπώνεται δεν έχει προηγούμενο, και ο άνθρωπος ξεχνάει. Απαντώντας μάλιστα σε ερώτηση του συντονιστή της συζήτησης, εκτίμησε ότι οι Ευρωπαίοι θα επανέλθουν με ακόμη μεγαλύτερη επιμονή στο ζήτημα της κλιματικής αλλαγής και της πράσινης οικονομίας.
Δεν χωρεί αμφιβολία: το 2020 είναι έτος ιστορικά ιδιόρρυθμο, και σημαδιακό, όπως το χαρακτήρισε ο κ. Βενιζέλος. Απομένει να δούμε πότε θα επαληθευτούν οι ειδικοί, οι άνθρωποι της αγοράς, πότε η χώρα θα βγει από κάθε είδους mode, και θα μπορέσει να τρέξει μπροστά.