Κολοκοτρώνη εσύ, σουπερστάρ!

«Σωκράτη εσύ, σουπερστάρ!» τραγουδούσε η Ελπίδα, το 1979, στο Διαγωνισμό Τραγουδιού της Γιουροβίζιον. Κι ήταν σαν εκείνο το τραγούδι να συνόψιζε σε έναν ήρωα (αποδεκτό στην Ελλάδα και διεθνώς) ένα εμβληματικό κομμάτι στην ελληνική ιστορία. Την ελληνική αρχαιότητα του πνεύματος.

Και να που σήμερα τα αποτελέσματα μιας έρευνας αναδεικνύουν και σκιαγραφούν τον ήρωα ενός άλλου εμβληματικού κομματιού της ελληνικής ιστορίας. Την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και την ελληνική, εθνική, αναγέννηση. Αν ήταν τραγούδι θα μπορούσε να είναι, «Κολοκοτρώνη εσύ, σουπερστάρ!».

Στερεοτυπικά και πάλι; Μπορεί. Όμως αυτά τα στερεότυπα καλύπτουν την ανάγκη για ήρωες, εθνικούς και συνάμα λαϊκούς, σε εποχές αντιηρωικές.

Αρχίσαμε ανάποδα. Και, ίσως, αντισυμβατικά. Από τον ήρωα. Ή τους ήρωες. Καθώς η έρευνα του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών-Μάρκος Δραγούμης (ΚΕΦίΜ), στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού του προγράμματος με τίτλο «Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση» καταδεικνύει κυρίως τι ξέρουν οι σύγχρονοι Έλληνες για την Επανάσταση του 1821, σχεδόν 200 χρόνια μετά το ξέσπασμά της. Όμως εκεί που πλειοψηφία ομονοεί είναι στους ήρωες.

Το πρώτο και κύριο συμπέρασμα της έρευνας είναι ότι αυτή η Επανάσταση αποτελεί «ένα κοινό τόπο αναφοράς που ενώνει τους Έλληνες». Και το εντυπωσιακό είναι ότι η ομόνοια στην εκτίμηση του 1821 είναι η πλέον παλλαϊκή και ενιαία, όπως σημειώνεται. Πέρα (και ανεξάρτητα) από φύλο, ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, εισόδημα, ιδεολογία, πολιτική ταυτότητα και ψήφο στις εκλογές. Ομόνοια στην όσο πιο κυριολεκτική εκδοχή της.

Η Επανάσταση του 1821 «δεν ήταν σημαντική μόνο για τις Ελληνίδες και τους Έλληνες, αλλά αποτέλεσε και ένα γεγονός με διεθνείς διαστάσεις. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής ενεπλάκησαν σ’ αυτήν περισσότερο ή λιγότερο η καθεμία. Ο διεθνής τύπος συζητούσε καθημερινά το «ελληνικό ζήτημα» για μια ολόκληρη δεκαετία», όπως σημείωσε – στην επίσημη παρουσίαση της έρευνας – ο Αριστείδης Χατζής, Διευθυντής Ερευνών του ΚΕΦίΜ και επικεφαλής του εκπαιδευτικού προγράμματος, Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) και μέλος της επιτροπής «Ελλάδα 2021».

«Η Ελληνική Επανάσταση ήταν η πρώτη επιτυχημένη εθνική επανάσταση στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη καθώς οδήγησε στην ίδρυση ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Το βασικό όμως ενοποιητικό στοιχείο στο ξέσπασμα της Επανάστασης, πάνω στο οποίο στήθηκε και το εθνικό αίτημα, ο κοινός δεσμός που προκαλούσε την αναγνώριση του άλλου ως ομολόγου, ήταν η θρησκευτική ταυτότητα», προσέθεσε ο Αριστείδης Χατζής.

«Η Επανάσταση, πέραν του εθνικού της χαρακτήρα, είχε σαφέστατα μία κοινωνική διάσταση (…). Από το 1822 επιταχύνει τα πάντα, συντρίβει αδράνειες, μεταμορφώνει ταυτότητες σε ιστορικά κλάσματα δευτερολέπτου. Ο Έλληνας επαναστάτης, που αναδύεται, έχει μια πολύ διαφορετική ταυτότητα από τον Ρωμιό Χριστιανό ραγιά. Το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα αυτής της εξέλιξης είναι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος όταν επιστρέφει στην Πελοπόννησο στις αρχές του 1821 ως αδιαπραγμάτευτα πλέον επαναστάτης, αναφέρεται ρητορικά και συμβολικά στο αρχαίο κλέος των Ελλήνων στο πλαίσιο μιας ταυτότητας που αντιδιαστέλλεται στην αντίστοιχη προεπαναστατική ταυτότητα του Ρωμιού».

Και να που οι σημερινοί Έλληνες πολίτες, κατά την έρευνα, φαίνεται να αναγνωρίζουν αυτές τις διαστάσεις. «Βλέπουν την Επανάσταση ως κυρίως εθνική, αλλά αναγνωρίζουν και τον φιλελεύθερο, τον κοινωνικό και τον θρησκευτικό της χαρακτήρα (με παρόμοια ποσοστά που προσεγγίζουν το 70%). Αντιθέτως, φαίνεται να υποτιμάται, σχετικά, ο δημοκρατικός χαρακτήρας της Επανάστασης, ιδιαίτερα από τη γενιά του Πολυτεχνείου (55-64 ετών). Ένα 30% των πολιτών δεν διακρίνει φιλελεύθερα και κοινωνικά χαρακτηριστικά στο 1821. Εκείνοι που δεν αναγνωρίζουν κοινωνικά χαρακτηριστικά είναι κυρίως συντηρητικοί και εθνικιστές (37-38%), κεντροδεξιοί (39,1%) και ψηφοφόροι της ΝΔ (35,7%). Τον φιλελεύθερο χαρακτήρα απορρίπτουν ελαφρώς περισσότερο οι μεγαλύτεροι σε ηλικία και οι αριστεροί (όχι όμως οι κομμουνιστές)».

Το συμπέρασμα; «Για τους σημερινούς Έλληνες, το 1821 δεν ήταν μόνο μια εθνική επανάσταση. Η συντριπτική πλειοψηφία την θεωρεί κυρίως Εθνική, αλλά περισσότεροι από τους μισούς πιστεύουν ότι είχε και Κοινωνικά, Φιλελεύθερα και Θρησκευτικά χαρακτηριστικά». Και ένα ακόμη συμπέρασμα, ενδεικτικό: «Η Ρωσία αναδεικνύεται, με μεγάλη διαφορά, ως η ξένη δύναμη με τη θετικότερη συμβολή».

Κολοκοτρώνης εναντίον Καραϊσκάκη

Πάμε στους ήρωες. Σύμφωνα με τα συμπεράσματα από τη δημοσκόπηση του ΚΕΦίΜ, «Κυρίαρχη προσωπικότητα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αναδεικνύεται, με μεγάλη διαφορά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (92,7%). Ακολουθεί ο Γεώργιος Καραϊσκάκης (63,1%). Εντύπωση προκαλεί ότι μια γυναίκα, η Μπουμπουλίνα, βρίσκεται στην πρώτη τριάδα και μια ακόμη, η Μαντώ Μαυρογένους, στη 10η θέση». Αντιστοίχως μεγάλη (94,2%) – και αναμενόμενη, κατά τον Αριστείδη Χατζή – είναι «η σχεδόν απολύτως θετική πρόσληψη της Φιλικής Εταιρείας».

Η, κατά Αριστείδη Χατζή, εξήγηση για την μεγάλη αποδοχή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη ξεκινά από την παραδοχή ότι «είναι αδιαμφισβήτητα το πρόσωπο που συμβολίζει εντονότερα την Επανάσταση. Ως τέτοιο σύμβολο τον αντιμετωπίζει το ελληνικό κράτος, η δημόσια εκπαίδευση, η δημόσια ιστορία, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1840. Και δικαιολογημένα. Όχι μόνο γιατί ήταν ο σημαντικότερος στρατιωτικός ηγέτης της Επανάστασης κι εκείνος που την έσωσε το καλοκαίρι του 1822 με τη στρατηγική του ιδιοφυΐα και την εντυπωσιακή γνώση των περιορισμών και των αναγκαιοτήτων που επιβάλλει το πελοποννησιακό έδαφος». Αλλά και επειδή «είναι το γνησιότερο μείγμα παραδοσιακής κοινωνίας και νεωτερικότητας».

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης «είναι μια πολύ διαφορετική περίπτωση. Δεν θα μπει αποφασιστικά στην Επανάσταση, δεν θα έχει αρχικά ξεκάθαρους στόχους, θα εμπλακεί με άσχημο τρόπο στον Εμφύλιο. Αλλά όταν θα έρθει η κρίσιμη ώρα, όταν θα του δοθεί η ευκαιρία να σώσει την Επανάσταση, τότε θα αντιληφθεί τον ρόλο του στην Ιστορία και τις ευθύνες που του αναλογούν. Κατά τη σύντομη περίοδο μέχρι τον θάνατό του, το στρατηγικό του δαιμόνιο και οι επιτυχίες του θα σβήσουν τα όποια αρνητικά στοιχεία από το παρελθόν του και θα τον αναδείξουν στον μοναδικό ήρωα που πλησιάζει τη φήμη και τον σεβασμό που απολαμβάνει ο Κολοκοτρώνης».

«Δεν προκαλεί έκπληξη ότι στην κορυφή βγήκε ο Κολοκοτρώνης», κατέθεσε την άποψή του ο Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Σπουδών, Πρόεδρος του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΚΕΦίΜ. «Έχει ενδιαφέρον, ότι οι πρώτοι δέκα στη λίστα ήταν όλοι πολεμιστές. Τέσσερις από τους δέκα ήταν μάλιστα νησιώτες, που δείχνει ότι ο μέσος Έλληνες αντιλαμβάνεται τη σημασία του αγώνα στη θάλασσα για την επιβίωση της Επανάστασης».

Πόσα δεν γνωρίζουμε

Παρά την καταγεγραμμένη ομόνοια των σύγχρονων Ελλήνων στην εκτίμηση της Επανάστασης του 1821 – και δη ανεξαρτήτως δημογραφικών και άλλων χαρακτηριστικών – και των ηρώων της, η συντριπτική πλειοψηφία (9 στους 10), όπως καταδεικνύει η έρευνα, πιστεύουν ότι ο μέσος Έλληνας ΔΕΝ γνωρίζει καλά την ιστορία της Επανάστασης. Το 89,3% γνωρίζει όσα έμαθε στο σχολείο, από βιβλία (70,6%) και από ντοκιμαντέρ (65,1%).

Εδώ έρχεται να συμπληρώσει ο Χαράλαμπος Παπασωτηρίου: «Ένα γενικό συμπέρασμα είναι ότι η σχολική εκπαίδευση δίνει έμφαση στους ηρωικούς πολεμιστές του 1821, ώστε να καλλιεργήσει στους πολίτες πνεύμα αυτοθυσίας υπέρ της πατρίδας σε περίπτωση μελλοντικών πολέμων».

Επίσης, 3 στους 10 Έλληνες δήλωσαν στη δημοσκόπηση ότι δεν έχουν ακούσει ή διαβάσει τίποτα σχετικά με τις τρεις Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματά τους, ενώ 7 στους 10 θεωρούν ότι το Κρυφό Σχολειό δεν είναι μύθος. Και κάτι ακόμη: «Η κοινή γνώμη είναι διχασμένη για το αν η Επανάσταση ξεκίνησε την 25η Μαρτίου στη Μονή της Αγίας Λαύρας».

«Ποιος φοβάται… μια δημοσκόπηση για την ιστορία του 1821;», αναρωτήθηκε η Ελπίδα Βόγλη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και μέλος της επιτροπής «Ελλάδα 2021». Και σημείωσε: «Προφανώς οι αριθμοί που εμφανίζονται στα πορίσματα αυτής, όπως και κάθε άλλης δημοσκόπησης, δεν αποκαλύπτουν πραγματικά μεγέθη. Οι ‘μαγικές’ τους δυνάμεις ανήκουν σε ένα περιβάλλον φαντασιακό, παρά αληθινό. Αν ακόμη διατηρούμε την εντύπωση ότι αντικατοπτρίζουν ‘αλήθειες’, θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι κάθε αντικατοπτρισμός ηθελημένα ή τυχαία παραποιεί το αρχικό είδωλο».

«Οι αντιλήψεις μας για το 1821, τους πρωταγωνιστές και τα διακυβεύματά τους, εδράζονται στα ερμηνευτικά σχήματα που άνθισαν στην Ελλάδα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Στην περίοδο αυτή, κυριάρχησαν μη επιστημονικές προσεγγίσεις σε σχέση με το εναρκτήριο αυτό γεγονός της σύγχρονης Ιστορίας μας: η οπτική της Εκκλησίας η οποία στόχευε στην καταγραφή αποφασιστικού ρόλου των ιερωμένων στα πράγματα, και η οπτική της αναδυόμενης κομμουνιστικής διανόησης του Μεσοπολέμου. Στο μανιχαϊστικό ερμηνευτικό σχήμα της διανόησης αυτής, καλοί υπήρξαν οι αρματολοί και οι κλέφτες (οι «στρατιωτικοί» δηλαδή του Αγώνα) και κακοί οι προύχοντες, οι πολιτικοί και οι ξένοι», προσέθεσε στην συζήτηση, από την πλευρά της, η Μαρία Ευθυμίου, Καθηγήτρια Ιστορίας του Νέου Ελληνισµού στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, που το Μάιο παραιτήθηκε, ηχηρά, από μέλος της επιτροπής «Ελλάδα 2021».

«Μάλλον φθίνει και περιορίζεται ο ανιστορικός τρόπος σκέψης που καλλιεργεί την αποσύνδεση του «εθνικού» από το «κοινωνικό». Όπως προκύπτει από τις απαντήσεις στην έρευνα, σχεδόν κανείς δεν αμφισβητεί τον εθνικό χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821 και η συντριπτική πλειονότητα προσδίδει στην εθνική επανάσταση κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο. Πρόκειται μάλλον για μια αισιόδοξη διαπίστωση», ήταν το σχόλιο του Διονύση Τζάκη, Επίκουρου Καθηγητή, με αντικείμενο «Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης», στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.

Όσο για το ΚΕΦίΜ, όπως σημείωσε ο πρόεδρός του Αλέξανδρος Σκούρας, «για το 2021 προγραμματίζουμε την οργάνωση δέκα σεμιναρίων και ενός μεγάλου διεθνούς συνεδρίου με θέμα τη φιλελεύθερη διάσταση της Επανάστασης του 1821». Ακόμα, προγραμματίζεται σειρά εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, όπως εισαγωγικά βίντεο και podcast και μια έκθεση σε συνεργασία με την Ελληνοαμερικανική Ένωση που θα επιμεληθεί η δρ. Μαριλένα Κασιμάτη. Τέλος, την έκδοση πέντε βιβλίων για: τα Συντάγματα της Επανάστασης, τα κείμενα φιλελεύθερης πολιτικής θεωρίας στον Τύπο της εποχής, τον νεοελληνικό Διαφωτισμό, το κίνημα του φιλελληνισμού, καθώς και τη σχέση της Ελληνικής Επανάστασης με τις άλλες μεγάλες επαναστάσεις της εποχής.