Ο συνταξιούχος σήμερα βρετανός προγραμματιστής λογισμικού Τζον Ντέιβις, είχε από μικρό παιδί ως χόμπι τους χάρτες. Του άρεσε να φτιάχνει χάρτες, στα ταξίδια του πήγαινε πάντα στα καταστήματα που πουλούσαν τοπικούς χάρτες και γενικά η χαρτογράφηση αποτελούσε και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του.
Σε ένα επαγγελματικό ταξίδι του το 2000 στην Ρίγα, την πρωτεύουσα της Λετονίας, ο Ντέιβις ως συνήθως επισκέφτηκε ένα κατάστημα που πουλούσε χάρτες και πέτυχε… τζακ ποτ. Το κατάστημα πουλούσε χάρτες διαφόρων βρετανικών πόλεων οι οποίοι είχαν δημιουργηθεί την εποχή του Ψυχρού Πολέμου που επισήμως ξεκίνησε το 1947 και τελείωσε το 1991.
Ο Ντέιβις έμεινε με ανοικτό το στόμα όταν διαπίστωσε ότι οι χάρτες αυτοί ήταν κάτι περισσότερο από λεπτομερείς για την εποχή που δημιουργήθηκαν. Κατέγραφαν κυριολεκτικά τα πάντα. Από το τι υπηρεσίες ή καταστήματα υπήρχαν σε κάθε δρόμο μιας πόλης μέχρι και την αντοχή που είχαν οι γέφυρές της. Πόσο φορτίο δηλαδή μπορούσε να αντέξει να περάσει από πάνω της η κάθε γέφυρα! «Εμεινα κυριολεκτικά άναυδος» αναφέρει ο Ντέιβις και η έκπληξή του έγινε ακόμη μεγαλύτερη όταν διαπίστωσε ότι η ποσότητα αυτών των χαρτών ήταν τόσο μεγάλη χρειάστηκαν πολλά ταξίδια και αρκετά χρόνια για να συλλέξει όσο το δυνατόν περισσότερους μπορούσε.
Οπως αναφέρει σε δημοσίευμά της η ιστοσελίδα citylab, η έκπληξη του Ντέιβις έγινε ακόμη μεγαλύτερη όταν διαπίστωσε ότι οι χάρτες αυτοί ήταν απόρρητοι και τους είχαν δημιουργήσει οι μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ενωσης κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Οι χάρτες από τη μία πλευρά αποτελούν μια σημαντική απόδειξη για το πώς παρακολουθούσαν τον κόσμο οι Σοβιετικοί και από την άλλη προκαλεί θαυμασμό η δημιουργία τους. Ο όγκος αλλά και η ακρίβεια των δεδομένων στους χάρτες δείχνουν ότι υπήρχε ένα τεράστιο δίκτυο συνεχούς παροχής πληροφοριών σε παγκόσμιο επίπεδο για πολλά χρόνια.
Είναι επίσης εντυπωσιακό ότι σχεδόν 30 χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ δεν είχε ακουστεί ποτέ οτιδήποτε για την ύπαρξη αυτών των χαρτών. «Οι χάρτες αυτοί ουδέποτε αποχαρακτηρίστηκαν. Οι Ρώσοι δεν μιλούν ποτέ για αυτούς. Οι άνθρωποι που τους έφτιαξαν θα πάρουν τα μυστικά αυτά στον τάφο τους» αναφέρει ο Ντέιβις. Το πώς βγήκαν από τα συρτάρια των μυστικών υπηρεσιών και κατέληξαν σε εμπορικά καταστήματα πάντως δεν αποτελεί μυστήριο αφού οι χάρτες αυτοί ακολούθησαν την ίδια διαδρομή με αυτή που είχε πλήθος στρατιωτικού υλικού αλλά και αρχείων από τις μυστικές υπηρεσίες της ΕΣΣΔ. Μετά το τέλος της Σοβιετικής Ενωσης κάθε λογής αξιωματούχοι άρπαζαν ότι μπορούσαν και το πωλούσαν σε κάθε ενδιαφερόμενο. Αυτό συνέβη και με τους απόρρητους χάρτες.
Δείτε ένα βίντεο για τους χάρτες:
Ο Ντέιβις κατάλαβε αμέσως ότι είχε στην κατοχή του ένα πραγματικό θησαυρό και δεν τον άφησε ανεκμετάλλευτο. Συνεργάστηκε με τον Αλεξάντερ Κεντ, καθηγητή Χαρτογραφίας στο βρετανικό πανεπιστήμιο Canterbury Christ Church στην μελέτη και αξιολόγηση αυτών των χαρτών. Τα ευρήματα της μελέτης παρουσιάζονται σε ένα βιβλίο που συνυπογράφουν και έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ο Κόκκινος Ατλας: Πώς η Σοβιετική Ενωση Χαρτογράφησε Μυστικά τον Κόσμο».
Εκπλήξεις από τη σύγκριση χαρτών
Οι δύο ερευνητές επικέντρωσαν την προσοχή τους στους χάρτες αμερικανικών και βρετανικών πόλεων και τους συνέκριναν με τους τοπικούς χάρτες αυτών των πόλεων.
«Όσο περισσότερο τους μελετούσαμε τόσο περισσότερο αποκωδικοποιούσαμε» αναφέρουν οι δύο ερευνητές. Εβρισκαν για παράδειγμα στοιχεία που περιείχαν οι σοβιετικοί χάρτες για μία πόλη, τα οποία υπήρχαν σε έναν και μόνο τοπικό χάρτη και σε κανέναν άλλο που να είχε δημιουργηθεί για την πόλη αυτή (πριν ή μετά από αυτόν τον συγκεκριμένο χάρτη). Ετσι διαπίστωναν ότι το συγκεκριμένο στοιχείο οι σοβιετικοί χάρτες το είχαν αλιεύσει από αυτόν τον μοναδικό χάρτη.
«Είναι κάτι σαν τον εντοπισμό ενός δακτυλικού αποτυπώματος και ήταν μια διαδικασία που μας ενθουσίασε» ομολογεί ο Ντέιβις. Η δουλειά που είχαν κάνει οι Σοβιετικοί ήταν πραγματικά εκπληκτική και το βάθος της έρευνας που είχαν κάνει απίστευτο – αυτό αναδεικνύεται ακόμη και στα λάθη που εντόπισαν οι δύο ερευνητές στους χάρτες. Σε έναν χάρτη της πόλης Ντονκάστερ στην Βρετανία, οι σοβιετικοί χαρτογράφοι είχαν τοποθετήσει σε μια περιοχή κατοικιών την ένδειξη «Ρωμαϊκά Κεραμικά Αντικείμενα» η οποία δεν έβγαζε κάποιο νόημα. Ομως οι δύο ερευνητές ανακάλυψαν ότι στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν πραγματοποιηθεί αρχαιολογικές ανασκαφές στην ίδια περιοχή στην οποία είχαν εντοπιστεί πολλά ρωμαϊκά κεραμικά αντικείμενα.
Επίσης οι δύο ερευνητές διαπίστωσαν ότι πολλά στοιχεία που περιείχαν οι σοβιετικοί χάρτες αποτελούσαν προϊόν παρακολούθησης με αεροσκάφη. Σε έναν χάρτη οι χαρτογράφοι είχαν καταγράψει ως δρόμο ένα δίκτυο αγωγών αερίου. «Η εκσκαφή για την τοποθέτηση των σωλήνων πιθανότατα από πολύ ψηλά έμοιαζε με οδικό δίκτυο και όχι με δίκτυο σωληνώσεων» εκτιμά ο Ντέιβις.
Σύμφωνα με τους δύο ερευνητές άλλα δεδομένα που υπάρχουν στους χάρτες δεν μπορούσαν παρά να προέρχονται μόνο από αυτόπτες μάρτυρες και άρα τα παρείχαν στους σοβιετικούς χαρτογράφους κάποιοι πράκτορες, γεγονός που έχει και ιστορικές προεκτάσεις αφού υποδεικνύει το πότε και πού δρούσαν σε συγκεκριμένες περιοχές οι Σοβιετικοί.
Σε αυτούς τους χάρτες υπάρχουν κάθε είδους πληροφορίες. Από ονόματα δρόμων και τουριστικούς οδηγούς μέχρι τις ώρες των δρομολογίων των τρένων, τα σημεία που υπήρχαν φέρι μποτ για να μεταφέρουν οχήματα κ.α. «Θα μπορούσαμε να τους χαρακτηρίσουμε ως την Wikipedia της εποχής τους. Οι χάρτες αυτοί παρείχαν περισσότερο γενικές γνώσεις και λιγότερο στοιχεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να πραγματοποιηθεί μια βομβιστική επίθεση ή πολύ περισσότερο για να οργανωθεί με βάση αυτά τα στοιχεία μία στρατιωτική εισβολή. Ηταν περισσότερο μία προσπάθεια απόκτησης ισχύος μέσω της γνώσης» αναφέρουν οι δύο ερευνητές.
«Εμείς κάναμε μια πρώτη αποτίμηση αυτών των χαρτών. Ομως ελπίζω το βιβλίο μας και οι χάρτες αυτοί γενικότερα να αποτελέσουν αντικείμενο προσοχής και μελέτης χαρτογράφων, ιστορικών, στρατιωτικών αναλυτών και ερασιτεχνών φίλων των χαρτών όπως εγώ και όλοι αυτοί να πάνε ένα βήμα παρακάτω από αυτό που κάναμε εμείς ανακαλύπτοντας νέα στοιχεία που κρύβουν αυτοί οι χάρτες. Περιμένω με κομμένη την ανάσα να μάθω τι θα ανακαλύψουν» καταλήγει ο Ντέιβις.