Τον περασμένο Μάρτιο αναρτήθηκε στα social media και στα sites μερικών εφημερίδων στη Νιγηρία η είδηση ότι ένας νεαρός πέθανε από γαστρική αιμορραγία τηρώντας την υπόσχεσή του να βουτήξει σε αποχετευτικό φρεάτιο και να πιεί από αυτό νερό εάν επανεκλεγόταν ως πρόεδρος ο Μουχαμαντού Μπουχάρι, κάτι που έγινε. Η είδηση προκάλεσε και πολιτικές αντιδράσεις. Ένας γερουσιαστής, ο Μπεν Μάρεϊ-Μπρους, κατηγόρησε τον πρόεδρο ότι είναι ηθικός αυτουργός του θανάτου ενός πολίτη, αφού δεν έχει φροντίζει να ανεβάσει το μορφωτικό επίπεδο του λαού.
Μετά από λίγες μέρες όμως, το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων (AFP) ανέβασε την εικόνα μιας τέτοιας ανάρτησης, κολλώντας επάνω στην φωτογραφία του νεκρού νεαρού μια έντονα διακριτή ειδοποίηση που έγραφε FALSE. Δηλαδή, ΨΕΥΔΕΣ. Κι’ από κάτω, αυτό:
«Ο οπαδός του Μπουχάρι που υποτίθεται ότι ήπιε νερό αποχέτευσης και πέθανε, είναι ζωντανός και του πήραμε συνέντευξη».
Το πρώτο μέρος της είδησης που είχε μεταδοθεί ήταν αληθές. Όντως ο 23χρονος μπήκε σε φρεάτιο και ήπιε βρώμικο νερό. Επίσης, πράγματι είναι φανατικός οπαδός του Προέδρου, και ήθελε με αυτόν τον τρόπο, για τους δικούς του λόγους, να το αποδείξει αυτό και δημοσίως. Όμως, δεν πέθανε. Είναι μια χαρά, και ευτυχής που ο ήρωάς του, όπως τον λέει, εξελέγη πάλι.
Αυτά από μόνα τους αρκούν για να γραφτεί μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία, με πολλές μάλιστα διαστάσεις. Έτσι δεν είναι; Δυστυχώς όχι! Στην εποχή των ακραίων ειδησεογραφικών φαινομένων, φαίνεται πως ο θάνατος είναι πλέον το μίνιμουμ κριτήριο για να κερδίσει ένα στόρι πολλά κτυπήματα και να γίνει viral και, μέσω αυτών, την καταξίωσή του!
Τι κάνει άραγε για αυτό το φαινόμενο ο δημοσιογραφικός κόσμος; Τουλάχιστον εκείνος που αναγνωρίζει τον κίνδυνο και τον ανησυχεί; Γιατί υπάρχει και ένα κομμάτι του που συμμετέχει στο παιχνίδι της παραπληροφόρησης, εκούσια τε και ακούσια.
Το ερώτημα τέθηκε λοιπόν σε μία από τις συνεδρίες του GEN Summit που έγινε πριν λίγες ημέρες στην Αθήνα. Η Σόφι Νίκολσον, υποδιευθύντρια του τμήματος του Γαλλικού Πρακτορείου που παρακολουθεί τα κοινωνικά δίκτυα και ηγείται της ομάδας που κάνει έλεγχο πληροφοριών (fact-checking), περιέγραψε πώς το AFP, από τις γαλλικές εκλογές το 2017 με την επικράτηση Μακρόν, άρχισε να εστιάζει την προσοχή του στην ακρίβεια των μεταδιδόμενων ειδήσεων και, κυρίως, στις αναρτήσεις των social media που είχαν μεγάλη απήχηση σε επισκέπτες και που γίνονταν υλικό ακόμα και για συμβατικά ΜΜΕ.
«Εκπαιδεύουμε το προσωπικό μας πώς να χρησιμοποιεί διάφορα εργαλεία (κυρίως ντίτζιταλ) αλλά και ορισμένες πρακτικές μεθόδους για το fact checking. Περίπου 40 δημοσιογράφοι του οργανισμού μας σε όλο τον κόσμο απασχολούνται αποκλειστικά με αυτό, και αναρτούν θέματα σχετικά με τα fake news για να σταματήσει η αναπαραγωγή και αναμετάδοσή τους».
Θα πει κάποιος τώρα: αυτή δεν είναι έτσι κι αλλιώς η δουλειά του δημοσιογράφου; Και το AFP, αφού υπάρχει τόσα χρόνια στην αγορά, δεν έκανε ανέκαθεν έλεγχο των θεμάτων που μετέδιδε; Δεν διασταύρωνε τις πληροφορίες του;
Η Νίκολσον απαντά ότι δεν έχουμε πλέον να κάνουμε με διασταύρωση είδησης ή πληροφορίας. Ο τρόπος δουλειάς έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία χρόνια. Τώρα, κοιτάμε και την online πληροφόρηση για θέματα που γίνονται viral, θεωρώντας ότι είναι γεγονότα που «βγαίνουν από την πηγή», εκεί δηλαδή όπου συμβαίνουν. Θέματα που μοιράζονται με ένα κλικ, με φοβερή ταχύτητα και σε τρομερή ευρύτητα (κλικ), και που ίσως επηρεάζουν ακόμα και την πολιτική μας συζήτηση. Την ατζέντα, όπως λέμε.
Τον Νοέμβριο του 2017 η κυβέρνηση του Καναδά ανακοίνωσε ότι σε διάστημα τριών χρόνων θα υποδεχτεί και θα ενσωματώσει στην κοινωνία της ένα εκατομμύριο πρόσφυγες από άλλες χώρες. Σημαντική είδηση. Άλλοι ηγέτες κλείνουν τα σύνορά τους. Ο Τριντό τα ανοίγει. Και μάλιστα με πρόγραμμα, μελετημένα. Μεταδόθηκε από όλα τα σοβαρά Πρακτορεία Ειδήσεων και ΜΜΕ, και «ταξίδεψε παντού».
Κάποια στιγμή, η ομάδα της κυρίας Νίκολσον, διάσπαρτη σε διάφορα μέρη του κόσμου, άρχισε να παρατηρεί σε μερικές χώρες μια διαφορετική διαχείριση της συγκεκριμένης είδησης, που μάλιστα απέφερε πολλαπλάσια κτυπήματα από την αρχική.
«Ο Πρωθυπουργός του Καναδά ζητεί από την Νιγηρία ένα εκατομμύριο μετανάστες», έγραφε ένα ενημερωτικό site της αφρικανικής χώρας. Η είδηση έκανε «μπαμ». Ήταν επί μέρες στις «πιο δημοφιλείς». Και μπήκε και στην πολιτική ατζέντα, με δηλώσεις μελών της κυβέρνησης, της αντιπολίτευσης και άλλων.
Και, σχεδόν ταυτόχρονα, η είδηση έσκασε πάλι, τούτη τη φορά από Ασία. Στην παρακάτω φωτογραφία, η Σόφι Νίκολσον δείχνει την σελίδα της CrowdTangle που εντόπισε το νέο θέμα: ότι και ο Πρόεδρος Ροντρίγκο Ντουτέρτε δέχτηκε αίτημα από τον Τζάστιν Τριντό να του στείλει στον Καναδά ένα εκατομμύριο Φιλιππινέζους μετανάστες.
Το Γαλλικό Πρακτορείο έχει παρουσία σε περισσότερες από 150 χώρες σε όλο τον κόσμο και απασχολεί περίπου 1500 δημοσιογράφους, 80 διαφορετικών εθνικοτήτων.
Το CrowdTangle Partnership (ένα διαδικτυακό εργαλείο «που βοηθά τους εκδότες άλλων site να διαπερνούν τον θόρυβο», όπως είπε στο συνέδριο ο Τζέϊμς Μόργκαν), σου δίνει τις πληροφορίες που χρειάζεσαι, και τις κάνει εύκολες να τις χρησιμοποιήσεις. Για πολλούς αρχισυντάκτες και δημοσιογράφους στα digital media είναι σίγουρα ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία που μπορεί να έχουν. Σκανάρει για σένα όλα τα social media (facebook, twitter, instagram κλπ), σε ενημερώνει για την κίνηση που έχει μια πληροφορία στο Διαδίκτυο και σε αφυπνίζει για ύποπτο περιεχόμενο!
Επίσης, η ομάδα του AFP κάνει και έλεγχο φωτογραφιών, γνωστοποιώντας το αποτέλεσμα του στους συνδρομητές του. Υπάρχουν διάφορες εργαλειοθήκες που βοηθούν σε αυτήν την έρευνα. Μία από αυτές βρίσκεται και στα Images που βρίσκεις κάνοντας search στο Google. Η Σόφι Νίκολσον μας έδειξε ένα μικρό δείγμα από τις «λάθος εικόνες» που αλίευσε από διάφορα μίντια τον καιρό που άρχισαν στο Παρίσι τα επεισόδια με τα Κίτρινα Γιλέκα.
«Δεν μπορούμε να πούμε – είπε – ότι πρόκειται για φωτογραφική διαχείριση με δόλο, αλλά σαφέστατα οι φωτογραφίες που ανέβασαν πάρα πολλά sites (ειδικά στον ισπανόφωνο κόσμο, όπως εντοπίσαμε), δεν απεικόνιζαν εκείνο που έλεγαν ότι απεικονίζουν. Συγκεκριμένα, οι τρεις φωτογραφίες που δείχνουν ματωμένους ανθρώπους είναι από επεισόδια που έγιναν το 2016 στη Γαλλία, σε μια εντελώς άσχετη με τα Κίτρινα Γιλέκα διαδήλωση, και οι άλλες από επεισόδια που έγιναν στην Ισπανία. Αυτές οι εικόνες εμφανίστηκαν σε ανεπίσημες, αλλά και σε επίσημες ιστοσελίδες».
Πολύ συνηθισμένη, ως προς τα ανεπίσημα sites, είναι και η κατασκευή ψεύτικων πολιτικών κομμάτων. Εμφανίζονται δηλαδή στο Διαδίκτυο υποτιθέμενοι καινούργιοι πολιτικοί φορείς, έχουν τις δικές τους ιστοσελίδες και λογαριασμούς σε social media, παράγουν ειδησεογραφία και προωθούν άποψη.
Ο μηχανισμός ανίχνευσης και ελέγχου που χρησιμοποιείται από το AFP και άλλους καταξιωμένους διεθνείς δημοσιογραφικούς οργανισμούς, βρήκε ότι στη Νότια Αφρική ανθούν ιδιαίτερα αυτά τα κομματικά sites. Μάλιστα, όπως μας είπε ο Σόφι Νίκολσον, σχεδόν όλα έχουν απείρως περισσότερους «ακόλουθους» (followers) απ’ ό,τι έχει το ίδιο το κόμμα!
Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με ένα αχανές ψηφιακό τοπίο γεμάτο από αμέτρητες νάρκες παραπληροφόρησης. Η ανεύρεση και η απενεργοποίησή τους δεν είναι πια δουλειά κάποιων «ειδικών δυνάμεων», αλλά των ίδιων των ενημερωτικών οργανισμών που, όπως και το Γαλλικό Πρακτορείο, καλούνται να φτιάξουν τους δικούς τους μηχανισμούς ελέγχου και διασταύρωσης, και όσες πληροφορίες αποκομίσουν να τις μοιραστούν και με άλλους.
Τι (δεν) κάνουμε στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, το ένα και μοναδικό επίσημο πρακτορείο της χώρας απέχει πολύ από αυτήν την πραγματικότητα του ελέγχου. Αντίθετα, βρίσκεται στην πλευρά των δικτύων που αναπαράγουν fake news δίχως καν τον πατροπαράδοτο στοιχειώδη έλεγχο.
Να ένα χαρακτηριστικό δείγμα, όπως το επισήμανε προ ημερών στο Protagon ο Πάνος Παπαδόπουλος:
Πρώτα, κάποιος το διάβασε κάπου. Μετά του φάνηκε καλή ιδέα να γράψει ότι έλιωσε σε μια μέρα το 40% του πάγου της Γροιλανδίας (αλλά κατά έναν περίεργο τρόπο δεν πνιγήκαμε). Μετά το αντέγραψε και το αναπαρήγαγε κάθε πικραμένος στο Διαδίκτυο -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων αλλά τι να το κάνεις;. Μετά βγήκαν τα Ελληνικά Hoaxes και τους διέψευσαν. Και έπειτα, σήμερα, βγήκε και το κρατικό#ΑΠΕ να μας ενημερώσει επισήμως ότι την Πέμπτη έλιωσε το 40% των πάγων της Γροιλανδίας. Μάλιστα για να δείξουν πόσο εμπεριστατωμένο είναι το άρθρο σημειώνουν πως: «Η Γροιλανδία συγκρατεί τεράστια αποθέματα πάγου, τα οποία αν έλιωναν εντελώς θα ανέβαζαν την παγκόσμια στάθμη της θάλασσας κατά περισσότερο από έξι μέτρα». Μα αν έλιωσε το 40% δεν θα έπρεπε να έχει ανέβει η παγκόσμια στάθμη της θάλασσας κατά 2,5 μ.;
Με τέτοια ζούμε πια. Και όπως είπαν πολλοί άνθρωποι των μίντια που συμμετείχαν και μοιράστηκαν απόψεις στο παγκόσμιο συνέδριο του Global Editors Network, την περασμένη εβδομάδα στην Αθήνα, η παλιά δημοσιογραφία, όπως την ξέραμε, έχει πεθάνει. Έχουμε πολλά εργαλεία πια, ευτυχώς, για να βρισκόμαστε σε μέρη όπου δεν υπάρχει ούτε ένας ανταποκριτής. Ένα γεγονός για το οποίο θα ειδοποιηθούμε από πλατφόρμες που σκανάρουν ό,τι κινείται στα social media, μπορεί να αρχίσει να κτίζεται από εμάς, στο γραφείο ή στο σπίτι μας, με πολλούς τρόπους.
Ένας πολύ απλός είναι να μεταφερθούμε εκεί ψηφιακά με το Google Maps για να σχηματίσουμε μια πρώτη ιδέα για το συμβάν. Αν είναι έκρηξη φερ΄ ειπείν σε εργοστάσιο, μπορεί να βρούμε πού ακριβώς είναι το εργοστάσιο αυτό και να το δούμε. Έπειτα, από το feedback που θα παίρνουμε από πλατφόρμες σαν το CrowdTangle Partnership (που είναι μια συνεργασία με το facebook και, όπως είπαμε, διατίθεται δωρεάν), μπορούμε να ενημερωθούμε ή/και να κάνουμε επαφή με ανθρώπους ή μίντια στη συγκεκριμένη περιοχή, και να συνεχίσουμε να κτίζουμε το στόρι μας. Πάντα, όμως, με διαρκές fact-checking.
(Σε άλλο μας σημείωμα, θα μιλήσουμε για το πώς το AI (Artificial Intelligence) μπορεί να βοηθήσει πολύ, ιδίως στο κεφάλαιο της συγκέντρωσης και ταξινόμησης διαθέσιμων πληροφοριών. Στη συγκεκριμένη σύνοδο του GEN Summit, καθόταν δίπλα μου μια συνάδελφος από τη Σλοβενία, η οποία ζήτησε από το Alexa (τον ψηφιακό φίλο μας!) : «δώσε μου λίγες πληροφορίες για την προεκλογική εκστρατεία τώρα στην Ελλάδα», και εκείνο τις πρόσφερε ένα ολόκληρο κατεβατό. Και μάλιστα απολύτως αξιόπιστο αφού ο αλγόριθμος βρήκε το υλικό από επίσημες και αναγνωρισμένες πηγές που έχει αρχειοθετημένες).