Η Χαντίντ ήταν η καλύτερη γυναίκα αρχιτέκτονας στον κόσμο. Ηταν η «σιδηρά κυρία» τής Αρχιτεκτονικής υπό την έννοια ότι ήταν απόλυτη στον σχεδιασμό της – αν και τόσο «πλαστική» και αέρινη. Οπως αναφέρεται σε ανακοίνωση της εταιρείας της, «Η Ζάχα ήταν η σπουδαιότερη γυναίκα αρχιτέκτονας στον κόσμο», ενώ ο αρχιτέκτονας Γκράχαμ Μόρισον δήλωσε: «Ηταν τόσο σπάνια που δεν υπάρχει καμία άλλη σαν κι αυτή. Δεν χωρούσε πουθενά κι αυτό το λέω με την καλή έννοια. Είχε τον δικό της κόσμο και ήταν μοναδική».
«Θλίβομαι πολύ για τον θάνατο της Ζάχα Χαντίντ. Ηταν έμπνευση για τον κόσμο και η κληρονομιά της θα ζήσει στα πανέμορφα κτίρια στο Στράτφορντ και σε όλον τον κόσμο», έγραψε στο Twitter ο δήμαρχος του Λονδίνου, Μπόρις Τζόνσον.
Μεγάλες αλήθειες… Είχε ταχθεί στον τρόπο με τον οποίο σχεδίαζε, με τον ρυθμό που έδινε πνοές στα έργα της. Ηταν η καλύτερη; Καμία αμφιβολία. Και δεν περιμέναμε, βέβαια, να λάβει το βραβείο Pritzker -το αντίστοιχο του Νομπέλ στην Αρχιτεκτονική- για να το πιστέψουμε. Αυτή η Ιρακινή με νότες από Βρετανία, με επαγγελματική της έδρα το Λονδίνο -το 1980 άνοιξε εκεί το δικό της αρχιτεκτονικό γραφείο- είχε γίνει διάσημη πολλά χρόνια προτού αρχίσει να χτίζει, τη δεκαετία του ’90.
Γεννήθηκε στη Βαγδάτη και ήταν η κόρη τού ηγέτη τού Προοδευτικού Δημοκρατικού Κόμματος του Ιράκ. Το 1972 ανακάλυψε και μαγεύτηκε από τη δημιουργικότητα της Αρχιτεκτονικής. Το πρώτο κτίριο που σχεδίασε στην καριέρα της ήταν ένας σταθμός Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, στα γερμανοελβετικά σύνορα. Πριν από αυτά, πήρε πτυχίο Μαθηματικών από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού, προτού διαβεί την Αρχιτεκτονική Σχολή της Αρχιτεκτονικής Ενωσης Λονδίνου.
Μετά την αποφοίτησή της συνεργάστηκε με τους αρχιτέκτονες δασκάλους της, τον Ελληνα Ηλία Ζέγγελη και τον ολλανδό μαθητή του Ρεμ Κούλχαας, στο Γραφείο για τη Μητροπολιτική Αρχιτεκτονική (OMA – Office for Metropolitan Architecture). Εκεί έγινε συνέταιρος, το 1977. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘80 δίδαξε στην Αρχιτεκτονική Ενωση του Λονδίνου. Η ίδια, σε συνέντευξή της στην Guardian, είχε δηλώσει ότι η Αρχιτεκτονική κυλούσε στο αίμα της από την εφηβεία.
Η «αποκάλυψη» που την οδήγησε στα «μονοπάτια» της αρχιτεκτονικής ήταν μια επίσκεψη στο νότιο Ιράκ, στις κατασκευές των αρχαίων Σουμέριων, οι οποίες, όπως διηγείται, την ενέπνεαν μέχρι το τέλος της. Σύμφωνα με την ίδια, ο αρχαίος καταυλισμός έμοιαζε να «κυλά» αρμονικά με τη φύση, κάτι που προσπαθεί και εκείνη να εφαρμόσει με τις δημιουργίες της στα σύγχρονα αστικά τοπία. Μεταξύ άλλων, προσφέρθηκε να σχεδιάσει -και, μάλιστα αμισθί- το τζαμί που υπήρχε σκέψη να δημιουργηθεί στον Ελαιώνα. Η προσφορά της δεν είναι τυχαία: ήταν μουσουλμάνα και δεν είχε κατασκευάσει ποτέ τζαμί.
Τι να πρωτοθυμηθείς από τα αξεπέραστα σχέδιά της… Τον υπερδυναμικό ριζοσπαστικό πυροσβεστικό σταθμό της Vitra (1993), το LF1 (1999) ή τον πύργο για σκι του Ινσμπρουκ (2002, Αυστρία); Ποιο βραβείο να αναφέρεις ως το πιο σημαντικό, από διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς; Ισως το γενικό σχέδιο πόλης τής Σιγκαπούρης; Είναι προφανές ότι αδικείς κάποιο άλλο. Αλλά δεν είσαι ο πρώτος. Σκέψου πόσες επιτροπές διαγωνισμών, σοκαρισμένες από τη δύναμη και την πρωτοπορία τής εκάστοτε πρότασής της, δεν της έδωσαν το πρώτο βραβείο! Ανθρωποι είναι, πώς να αντιληφθούν τη θεϊκή σχεδίαση. Ετσι, λοιπόν, σε ποιο έργο της να σταθείς μπροστά του σε στάση προσοχής; Ο πύργος Jockey Club Innovation Tower στο Χονγκ Κονγκ φέρει την υπογραφή της. H Χαντίντ επρόκειτο αρχικά να αναλάβει την κατασκευή του Ολυμπιακού Σταδίου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Τόκιο, το 2020 αλλά το σχέδιό της κρίθηκε πολύ ακριβό και εγκαταλείφθηκε.
Το μυαλό γυρίζει στο αξεπέραστο κέντρο της BMW, στο Ολυμπιακό Κέντρο Κολύμβησης του 2012 στο Λονδίνο. Σε εκείνα τα κτίρια που μοιάζουν με παλιρροϊκά κύματα γης – όπως το LF1 στο Weil am Rhein, μια σφήνα εδάφους έτοιμη για απογείωση- ή το EPLF στη Λωζάννη -μια «μπουνιά» που μοιάζει έτοιμη να ξεπηδήσει κάτω από τον γήινο φλοιό. Και πόσα, ίσως, ξεχνάς. Α, ναι. Πώς να ξεχάσεις την πρώτη της πολυκατοικία στο Μανχάταν; Από την άλλη, πώς να τα περιγράψεις; Στα κτίρια που σχεδίασε με το πενάκι της δεν υπάρχει σαφής είσοδος ή έξοδος, ψηλό ή χαμηλό, αριστερά ή δεξιά – το αντιμετωπίζεις ως ένα ανοιχτό σύνολο. Οι χαράξεις της κυοφόρησαν ένα αποτέλεσμα το οποίο δεν εμπίπτει στη λογική ούτε, όμως, και στο μεταφυσικό. Ηταν ένα κράμα εξαιρετικά φυσικό και οργανικό. Μόνο εκείνη μπορούσε να το επιτύχει αυτό.
Ταυτόχρονα, την ίδια ρευστή και δυναμική αίσθηση αποπνέουν τα σχέδια της Χαντίντ και για αντικείμενα. Για παράδειγμα, ο καναπές Moraine (το 2000) είναι ένα έπιπλο που μοιάζει με μια αναδίπλωση του πατώματος, αφού ακουμπά σε αυτό πλήρως, χωρίς τη μεσολάβηση ποδιών. Αντίστοιχα είναι και δύο άλλα αντικείμενά της. Η Crystall Chair (2005) που θυμίζει θραύσμα από έναν όγκο τζαμιού που έχει θρυμματιστεί, δίνοντας το κάθισμα μιας καρέκλας. Το δεύτερο αντικείμενο της Χαντίντ είναι ο πολυέλαιος της Vortexx (2005), μια αναπαράσταση, θα μπορούσε να πεις, όπως ο στρόβιλος που σχηματίζουν τα κτίριά της, με μια συνεχόμενη ελικοειδή γραμμή.
Κι όλα αυτά τα σπουδαία τα έκανε μια γυναίκα με απόλυτη σεμνότητα. Που δεν κομπορρημονούσε ποτέ για εκείνα που σχεδίαζε, για τα έργα στα οποία έδινε μοναδική πνοή. Εκείνη που έκανε σχέδια πολύπλοκα, αινιγματικά, κτίρια σαν αλλόκοτα πρίσματα, σαν θραύσματα μιας αρχιτεκτονικής έκρηξης. Που είχε προκαλέσει εκείνη.
Ο «πλανήτης στη δική της τροχιά», όπως είπε ο πρώην δάσκαλος και συνεταίρος της, Ρεμ Κούλχας. Η «σιδηρά κυρία», με την καλή έννοια, που έχει φέρει τη δική της, απόλυτη επανάσταση στην αρχιτεκτονική.
Εκείνη που κατάφερε να συγκεράσει τη μαγεία τού ανατολίτικου αραμπέσκ με τον πραγματισμό της Δύσης. Η ίδια γυναίκα που κέρδισε το περίφημο βραβείο Πρίτζκερ – το Nομπέλ της Aρχιτεκτονικής. Η Βρετανοϊρακινή που έγινε η πρώτη γυναίκα που κέρδισε το Βασιλικό Χρυσό Βραβείο για την Αρχιτεκτονική.
Η Ζάχα, λίγο πριν έρθει η Πρωταπριλιά του 2016, δεν είναι, πια, μαζί μας. Μοιάζει με φάρσα, θα ευχόμασταν να ήταν είναι ένα πρόχειρα κακοστημένο ψέμα, αλλά δεν είναι. Αλλωστε, η Χαντίντ, ως εκπρόσωπος της Σχολής της Αποδόμησης, είχε προλάβει να γράψει τη μεγαλύτερη αλήθεια με τα σχέδιά της και να αποδομήσει οτιδήποτε ήταν φτηνά γήινο.
