Ο αθέατος κόσμος της Τραπέζης της Ελλάδος στο φως

Aκόμα και ο Αγγελος Δεληβοριάς, ο ακαδημαϊκός, αρχαιολόγος και ιστορικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη επί 41 χρόνια (ως το 2014) δεν έκρυψε την έκπληξή του μετά την περιήγηση που έκανε στην έκθεση από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδας με τίτλο «Τόποι αναφοράς». Παραδέχθηκε: «υπάρχουν έργα που βλέπω για πρώτη φορά. Και άλλα που έχω να δω από τα νιάτα μου». Κάπως έτσι, στο ισόγειο του Μουσείου Μπενάκη της Πειραιώς, από την Τετάρτη 14 Μαρτίου η μοναδικής αξίας –εικαστικά, συναισθηματικά, ερευνητικά- συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδας κοινωνικοποιείται. Ανοίγει στο ευρύ κοινό, αφηγείται ιστορίες και αποκαλύπτει έργα κορυφαίων του ελληνικού χρωστήρα και άλλων σημαντικών καλλιτεχνών που για λόγους πέραν της καλλιτεχνικής τους αξίας μοιάζει να παράπεσαν στις χαραμάδες του χρόνου. Τώρα αποκαθίστανται με κάποιον τρόπο.

Στην έκθεση που γίνεται με αφορμή τα 90 χρόνια από την έναρξη λειτουργίας της Τράπεζας της Ελλάδος και την οποία διοργανώνει το εξαιρετικά δραστήριο και εξωστρεφές τα τελευταία χρόνια Κέντρο Πολιτισμού, Ερευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας, παρουσιάζονται 160 έργα από το σύνολο των 3.000 της συλλογής. Πίνακες πρωτίστως, χαρακτικά και ελάχιστα γλυπτά απαρτίζουν αυτή την συλλογή. Εργα που συναντούν οι επισκέπτες της Τράπεζας της Ελλάδος σε διάφορους χώρους –όχι όμως το ευρύ κοινό- ενώ τα περισσότερα φυλάσσονται στο θησαυροφυλάκιο. Η επιμελήτρια της έκθεσης Χάρις Κανελλοπούλου που ασχολείται με το πρότζεκτ από τον Μάρτη του 2015, μελέτησε εντατικά τα έργα της έκθεσης με κάθε δυνατό τρόπο και μέσα από κάθε βάση δεδομένων πριν καταλήξει στην επιλογή των έργων που παρουσιάζονται σε 16 ειδικά διαμορφωμένες αίθουσες διαφορετικών χρωμάτων: λαδί, βαθύ κόκκινο, γκρι σιέλ, βαθύ μπλε…

Η αλήθεια είναι ότι περπατώντας στο ισόγειο του Μουσείου Μπενάκη συλλαμβάνεις τον εαυτό σου να νιώθει ότι βρίσκεται κάπου αλλού, σε έναν άλλο χώρο, έναν νέο χώρο θέασης – κάποιοι ένιωσαν ακόμα και την ατμόσφαιρα της National Gallery… Το έργο που ουσιαστικά υποδέχεται το κοινό είναι το σχέδιο της Παλλάδας Αθηνάς του Νικολάου Γύζη, έργο που δημιούργησε για το λάβαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βρισκόμαστε ήδη στις πρώτες αίθουσες που έχουν ως κεντρική θεματική την αρχαιότητα όπως αποτυπώθηκε σε έργα ζωγράφων που εκκινούν από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά. Ακολουθούν άλλα αριστουργήματα του Γύζη όπως «Ο ποιητής στην πηγή» ή το «Ερως και Κένταυρος». Στην ενότητα αυτή συναντάμε και το μοναδικό γλυπτό της έκθεσης, μια εκπληκτική κεφαλή Σατύρου του Γιαννούλη Χαλεπά, που καιροφυλακτεί σχεδόν στην πόρτα που χωρίζει τις δυο πρώτες ενότητες. Ρεαλιστική απόδοση και δυναμική ψυχογραφική ενδοσκόπηση της μορφής εντοπίζονται σε αυτή την κεφαλή, όπως διαβάζουμε στον εξαιρετικής επιμέλειας κατάλογο της έκθεσης (διατίθεται στο πωλητήριο του Μουσείου Μπενάκη και τα έσοδα από τις πωλήσεις θα διατεθούν στο Εργαστήρι Ειδικής Αγωγής «ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ»).

Η γεωγραφία της νέας αστικής τάξης

Η έκθεση είναι χωρισμένη σε τρεις θεματικές ενότητες. Ετσι μετά τη σύνδεση με την αρχαιότητα, θα βρούμε την ενότητα που αφορά στην απεικόνιση της καθημερινότητας. Μοναδικός πλούτος υπάρχει σε αυτό το σκέλος που ενώνει κάθε πτυχή. Νεκρές φύσεις, προσωπογραφίες, απεικονίσεις περιστατικών του καθημερινού βίου όπως η υπέροχη «Χαρτορίχτρα» του Γύζη, ο «Ο Νασρεντίν Χότζας» του Νικηφόρου Λύτρα, οι «Εργάτριες σταφίδας» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη. Αλλά και η νέα αστική γεωγραφία που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται, η άρχουσα τάξη, μια αριστοκρατία που μόλις γεννιόταν και που ιδανικά αποτύπωσε ο Γεώργιος Ιακωβίδης. Μια ηθογραφία αστικής μορφής, πλάι σε αυτή των εργατικών τάξεων. Σε κάθε βήμα η εικαστική εμπειρία συμβαδίζει σταθερά με την αποκάλυψη της κοινωνικής και πολιτικής διαστρωμάτωσης των εκάστοτε εποχών.

Βέβαια, κατά την προσωπική μου άποψη, το «στεφάνι στο στέμμα» αυτής της έκθεσης είναι το βαθύ μπλε δωμάτιο (σχεδόν στην απόχρωση του κοβαλτίου) όπου παρουσιάζονται 9 έργα του σπουδαίου Κωνσταντίνου Βολανάκη, κάποια σχεδόν επικής κλίμακας, όπως «Η αποβίβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο». Εξάλλου, αν στατιστικά αναζητήσουμε τους καλλιτέχνες που απαρτίζουν τον μεγαλύτερο κορμό της συνολικής συλλογής της Τράπεζας της Ελλάδος, μέσα σε αυτούς θα βρούμε τον Βολανάκη. Το μπλε δωμάτιο ανήκει στην τελευταία θεματική ενότητα που τονίζει τη σημασία του τοπίου ως πηγή έμπνευσης για την καλλιτεχνική έκφραση. Θαλασσογραφίες (πρωταγωνιστεί ο Ιωάννης Αλταμούρας), αστικά τοπία ξεδιπλώνονται εδώ, όπου συναντούμε και το τελευταίο έργο που απόκτησε η Τράπεζα της Ελλάδας: είναι το «Ωρες του Βουνού» του Χρόνη Μπότσογλου που αποκτήθηκε από την Τράπεζα στις αρχές του 2017.

Τα γούστα του Διοικητή της Τράπεζας

Ένα από τα ερωτήματα που προκύπτουν κατά την περιήγηση στην έκθεση βέβαια είναι με ποιον ρυθμό εμπλουτίζεται η Συλλογή που άρχισε να δημιουργείται από τις πρώτες μέρες ίδρυσης της Τράπεζας της Ελλάδος το 1928. Ο Παναγιώτης Παναγάκης, διευθυντής του Κέντρου Πολιτισμού της Τράπεζας, διευκρίνησε ότι αν και υπάρχει ένας σταθερός προϋπολογισμός κάθε χρόνο για την αγορά έργων τέχνης, αυτός δεν εξαντλείται αναγκαστικά κάθε χρονιά αλλά δεν χάνεται, μένει σε έναν κουμπαρά. Υπήρξαν διευθυντές που υπήρξαν πληθωρικοί στις αγορές, όπως ο Γιώργος Προβόπουλος που το 2014 έκανε μια σημαντική αγορά έργων τέχνης. Διότι ένα από τα κεντρικά ζητούμενα κυρίως αυτή την εποχή της κρίσης είναι πώς η Τράπεζα μπορεί μέσω των αγορών να υποστηρίξει τους σύγχρονους έλληνες δημιουργούς.

Οσο για το κριτήριο επιλογής των έργων… Ας μην γελιόμαστε, προφανώς επιστρατεύονται ειδικοί επιμελητές και ιστορικοί τέχνης, όμως οι αγορές αντικατοπτρίζουν και το γούστο, την κυρίαρχη αισθητική του εκάστοτε Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η περίοδος της διοίκησης Ξενοφώντα Ζολώτα ήταν μια χρυσή εποχή και για τη Συλλογή της Τράπεζας.