Μια Φιλαρμονική αλλιώτικη από τις άλλες

Να λοιπόν τι μπορεί να κάνει η ασέβεια προς τον προστάτη της Κέρκυρας, Αγιο Σπυρίδωνα. Ή, έστω, μια κίνηση της βασίλισσας Βικτωρίας και των βρετανών προτεσταντών προς την Κέρκυρα. Μπορεί να γεννήσει μουσική. Και δη μουσική για τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα και τους μικροαστούς.

Σας ακούγεται (ή, μάλλον, διαβάζεται) πολύ ταξικό; Και όμως. Ας εξηγηθούμε: Ενα διάταγμα της βασίλισσας Βικτωρίας, το 1837, που απαγόρευε -με αφορμή τον θάνατο του βασιλιά Γουλιέλμου Δ’- τη συμμετοχή βρετανών στρατιωτικών μουσικών σε λιτανείες μη προτεσταντών σε ολόκληρη τη Βρετανική Αυτοκρατορία, έριξε στην Κέρκυρα, πέρα από την εκτίμηση περί ασέβειας των Βρετανών στο ορθόδοξο δόγμα, τον σπόρο. Ο οποίος σε τρία χρόνια κάρπισε τη Φιλαρμονική Εταιρεία της Κέρκυρας, που έφτασε σήμερα να μετράει 178 χρόνια ιστορίας και που θα την ξεδιπλώσει στις 26 Οκτωβρίου, του Αγίου Δημητρίου, στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Εφερε δε, και τις πολλές και δραστήριες φιλαρμονικές του νησιού των Φαιάκων, από μη στρατιωτικούς μουσικούς, όπως και σε όλα τα (αρκούντως μουσικά) Επτάνησα. Και να σκεφτεί κάποιος ότι όλα αυτά ξεκίνησαν για τις λιτανείες των –ορθοδόξων– σκηνωμάτων, όπως εν προκειμένω του Αϊ-Σπυρίδωνα (μεγάλη η χάρη του).

Γιατί ταξικό; Μα όπως το περίφημο θέατρο όπερας -από την Ιταλία, κυρίως- San Giacomo της Κέρκυρας υπήρξε, από το 1771, «δείγμα κοινωνικής δύναμης και προβολής», όπως εκτιμούν πρόσφατες έρευνες, έτσι και με τις φιλαρμονικές, στα μέσα του 19ου αιώνα, «οι μη προνομιούχες τάξεις, που έμεναν μουσικά αναλφάβητες», αλλά και οι μικροαστοί, οι οποίοι ευελπιστούσαν στην κοινωνική τους προβολή μέσω της μουσικής, βρήκαν διέξοδο -και λύσεις- στις επτανησιακές μπάντες. Κατά τα πρότυπα των στρατιωτικών ορχηστρών πνευστών. Εχοντας ως «οικονομικούς στυλοβάτες των φιλαρμονικών σωματείων την εκάστοτε άρχουσα -και μουσικά πεπαιδευμένη- τάξη», που έτσι περνούσε και το… δικό της.

Οι εννέα Κερκυραίοι που κατευθύνονταν προς την οδό Βιανέλου στην καρδιά της Παλιάς Πόλης, το απόγευμα της 12ης Σεπτεμβρίου 1840, ήταν ο αρχικός πυρήνας της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας, που «ανέλαβε να δημιουργήσει την πρώτη κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα οργανωμένη πλήρη μουσική σχολή του νεώτερου ελληνισμού». Με σκοπό τη δημιουργία μουσικής ακαδημίας, που θα κάλυπτε το κενό της οργανωμένης, επαγγελματικής μουσικής εκπαίδευσης. Στόχος που συνέπιπτε με εκείνον του πρώτου μεγάλου στυλοβάτη της νεόκοπης Φιλαρμονικής, Νικολάου (Χαλικιόπουλου) Μάντζαρου. Του συνθέτη, δηλαδή, του ελληνικού Εθνικού Υμνου, σε στίχους του -ζακυνθινού- εθνικού ποιητή Διονυσίου Σολωμού.

Η μπάντα της Φιλαρμονικής Εταιρείας πρώτη ερμήνευσε, από το 1842 ακόμη, διασκευή της μελοποίησης των αρχικών στροφών του Υμνου, πολύ πριν καθιερωθεί ως Εθνικός, το 1865. Ο δε Μάντζαρος, από το 1820 ακόμη, είχε βάλει σκοπό του «τη διάδοση της μουσικής τέχνης και επιστήμης σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες», σύμφωνα με τις μελέτες του Κώστα Καρδάμη από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο.

Ο κερκυραίος πατριάρχης της λεγόμενης Επτανησιακής Σχολής χρίστηκε Ισόβιος Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας την 1η Απριλίου 1841 και ξεκίνησε την προετοιμασία της μπάντας για την πρεμιέρα της στη λιτανεία του Αγίου Σπυρίδωνα, στις 11 Αυγούστου. Οπου ο προστάτης άγιος της Κέρκυρας έκανε, εντυπωσιακά, το μουσικό θαύμα του!

Η Εταιρεία προσέφερε «έναν ολοκληρωμένο κύκλο μουσικών σπουδών, μοναδικό για τα δεδομένα του ελληνισμού της περιόδου». Σε έγχορδα και πνευστά όργανα, πιάνο και φωνητική, αλλά και σε θεωρία και σύνθεση, και δη δωρεάν στα 178 χρόνια της έως σήμερα.

Ανάμεσα στις μουσικές μορφές που πήραν το τιμόνι της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας ήταν και ο Σπύρος (Σπυρίδων) Ξύνδας, συνθέτης της πρώτης όπερας σε ελληνικό λιμπρέτο -στη δημοτική!- του «Υποψηφίου» (1867), που «καυτηρίαζε αφενός την ασυδοσία και την ανηθικότητα των κάθε είδους πολιτικών ταγών, αφετέρου το πάντοτε σοβαρό και με καίριες κοινωνικές επιπτώσεις αγροτικό ζήτημα». Εκεί μάλιστα χρησιμοποίησε το σχεδόν «υπό αφορισμόν» στους θρησκευτικούς εορτασμούς των Επτανήσων, διονυσιακό οργανικό σύνολο χορευτικής μουσικής «ταμπουρλονιάκαρο». Η όπερα «Ο υποψήφιος» αναβίωσε στις ημέρες μας, με αφορμή τα 150 χρόνια από την πρεμιέρα της, σε παραγωγή της Φιλαρμονικής Εταιρείας, με την ορχήστρα εγχόρδων της, σε σκηνοθεσία Πέτρου Γάλλια, στο Δημοτικό Θέατρο Κέρκυρας.

Αλλος μουσικός, μαθητής του Ξύνδα, που συνδέθηκε με τη Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας ήταν ο συνθέτης του Ολυμπιακού Υμνου («Αρχαίο πνεύμα αθάνατο…») Σπυρίδων Φιλίσκος Σαμάρας, τον οποίο φέρεται να παρακολουθούσε «στενά» στο οπερατικό του έργο (όπως η «Ρέα») ο μεγάλος Τζάκομο Πουτσίνι από την Ιταλία. Αλλά και ο «μεγάλος άγνωστος της έντεχνης ελληνικής μουσικής» Διονύσιος Ροδοθεάτος, εισηγητής του «ρομαντικού συμφωνισμού». Και ο συνθέτης Δομένικος Παδοβάνης, ο οποίος εφάρμοσε πειραματικά, από το 1841 ακόμη, εκείνο που αργότερα ονομάστηκε «μουσικοθεραπεία».

Οσοι έχουν βρεθεί Πάσχα στην Κέρκυρα θα έχουν ακούσει από την μπάντα της ΦΕΚ, στην πρώτη Ανάσταση, το Μεγάλο Σάββατο, παράλληλα με τις χαρμόσυνες καμπάνες και το έθιμο της ρίψης των μπότηδων, την εμβατηριακή εκδοχή του χορωδιακού «Μη φοβείσθε, Γραικοί». Αυτή φέρεται επί δεκαετίες να «εξέφραζε τις ελπίδες των φιλελεύθερων Κερκυραίων για ένωση με την Ελλάδα» σε χρόνια παλαιά. Εξ ου και το θρυλούμενο «οι καμπάνες του αγίου και η μπάντα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας έφεραν την ένωση (με την Ελλάδα)».

Δραστήρια μέχρι σήμερα, η Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας, η οποία αριθμεί 300 μουσικούς (από αυτούς, 120 στο φυτώριο της Νεανικής Μπάντας και 60 στη Μαθητική Μπάντα), συμμετείχε το 1985 στο Slagelsee Tattoo της Δανίας, το 1998 στις Τελετές Εναρξης και Λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων Νέων στη Μόσχα, σε παρελάσεις των ομογενών της Νέας Υόρκης και έχει εμφανιστεί πολλές φορές εκτός Κέρκυρας, όπως στα Μέγαρα Μουσικής, Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Εχει δε ιδρύσει το πολύτιμο Μουσείο Μουσικής «Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος», ενώ το 1874 είχε ανακηρύξει  τον μεγάλο γάλλο συνθέτη Σαρλ Γκουνό ως επίτιμο μέλος της.

Και για να μην ξεχνάμε τον ιστορικό περίγυρο: Η «Παλαιά» ή «Κόκκινη Φιλαρμονική», όπως την αποκαλούν οι Κερκυραίοι, ιδρύθηκε το 1840 σε μια Κέρκυρα όπου ήδη από το 1656 λειτουργούσε (πολύ νωρίς, ακόμη και σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη) η πρώτη Ελληνική «Aκαδημία των Εξησφαλισμένων» (Accademia degli Αssicurati) ως κρατική μέριμνα για την εκπαίδευση των νέων, από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Εννέα χρόνια προτού λειτουργήσει στη Βενετία η Φλαγγίνειος Σχολή για έλληνες μαθητές. Από δε το 1720 η όπερα είχε στην Κέρκυρα τη στέγη της, στο Θέατρο San Giacomo, δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Ιακώβου, ενώ από το 1836 λειτούργησε η «Φιλολογική Λέσχη», που αργότερα μετονομάστηκε σε Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, δείγμα και αυτά του κοινωνικού επιπέδου.

Και αν η πρώτη στην Ευρώπη οργανωμένη ορχήστρα πνευστών ή μπάντα ιδρύθηκε στη Φλωρεντία, το 1232, στο νησί των Φαιάκων, όπου λειτουργεί πλέον και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, ενώ κυκλοφορεί η έγκυρη επιθεώρηση «Μουσικός Λόγος», ιδρύθηκαν αρκετές: Η «Nέα» Φιλαρμονική, κατά τους Κερκυραίους, ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1890 ως «Ψυχαγωγικός Συνεταιρισμός εν Κερκύρα» (και αργότερα «Φιλαρμονική Εταιρία Μάντζαρος»). Ηταν εκείνη που ανέκρουσε τον Εθνικό Υμνο στην Τελετή Εναρξης των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων της σύγχρονης εποχής, το 1896 στο Παναθηναϊκό Στάδιο, όπου και η μόνη μη στρατιωτική μπάντα που συμμετείχε ήταν η Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας. Η Φιλαρμονική Νικόλαος Μάντζαρος ήταν και η πρώτη ελληνική μπάντα στην οποία -το 1954- έπαιξε μουσικός γένους θηλυκού.

Από τον Μάιο του 1909 λειτούργησε ο «Φιλαρμονικός Σύλλογος Σκριπερού», από τους κύριους τροφοδότες των Φιλαρμονικών των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Τον Μάιο του 1910 η Μουσική Καλλιτεχνική Ενωση Λευκιμμαίων ίδρυσε την μπάντα «Φιλαρμονική Αδελφότης Λευκιμμαίων», που διαλύθηκε το 1915 λόγω των Βαλκανικών Πολέμων και επανιδρύθηκε το 1961. Η Λευκίμμη όμως «γέννησε» το 1911, κατ’ αρχάς (έως το 1953) υπό την επωνυμία «Μουσικός Σύλλογος Απόλλων», την «Φιλαρμονική Εταιρία Λευκίμμης».

Αργότερα, το 1958, ξεκίνησε η Φιλαρμονική Ανω Κορακιάνας «Σπύρος Σαμάρας», το 1962 η «Φιλαρμονική Σιναράδων», το 1965 η Φιλαρμονική Εταιρία του χωριού Αγιος Ματθαίος υπό την επωνυμία «Λορέντζος Μαβίλης», το 1968 η «Φιλαρμονική Κυνωπιαστών, στη δεκαετία του ’70 ακολούθησαν η «Φιλαρμονική Λαπάδων» και η «Φιλαρμονική Αυλιωτών», ενώ την Πρωτοχρονιά του 1980 έκανε την πρεμιέρα της η «Φιλαρμονική Εταιρία Καποδίστριας». Και από το 1982 που πήρε σειρά η Κάτω Κορακιάνα με την «Φιλαρμονική Γεράσιμος Μαρκοράς», μπήκαν στον χορό από το ’90 και η Φιλαρμονική της Ενωσης Λακώνων ως «Αγιος Νικόλαος», η «Δημοτική Φιλαρμονική Θιναλίων», η «Φιλαρμονική Κοντοκαλίου», ενώ, στο μεταξύ, συγχωνεύθηκαν με άλλες η «Φιλαρμονική Παυλιάνας» και η «Φιλαρμονική Χλωμού».

Αν αυτό (και πολλά άλλα, που πιθανότατα να έχουν μείνει απέξω στη σύντομη αυτή ιστορία) δεν λέγεται… φιλαρμονική ιστορία, ή μουσική Ιστορία, τι λέγεται;