Δαμιανός Ζαρίφης: Ζουμ στον «πιο μπρεχτικό σκηνογράφο»

Τι είναι, άραγε, εκείνο που μπορεί να κάνει τη σκηνογραφία, μια τέχνη εφήμερη και άρρηκτα συνδεδεμένη με μιαν, επίσης εφήμερη, θεατρική παράσταση, ενδιαφέρουσα ακόμη και χρόνια μετά; Ίσως το σκεπτικό και το όραμα – ναι, το όραμα – του ίδιου του καλλιτέχνη, σκηνογράφου και ενδυματολόγου.

Όπως ο Δαμιανός Ζαρίφης. Που πίστευε – και επένδυε σε αυτό χρόνο, κόπο και όραμα – σε ένα θέατρο «μετακινούμενο, ένα θέατρο παντού, ένα θέατρο με νέα μέσα, ένα θέατρο ευκίνητο, δυναμικό και παρεμβατικό», όπως μου το εξηγεί η θεατρολόγος Ελένη Βαροπούλου (άλλοτε σύζυγός του και μητέρα της κόρης τους). Σε αυτό υπήρξε πρωτοπόρος ο καβαλιώτης σκηνογράφος και ενδυματολόγος. Σε αυτό το τερέν έπαιζε. Την «αισθητική της λιτότητας» υπηρετούσε. Ή, όπως έλεγε ο ίδιος, πριν χρόνια, στο σκηνοθέτη Βίκτωρα Αρδίττη: «Είμαι έτοιμος να τα πετάξω όλα, να ελαφρύνω και να αδειάσω τον σκηνικό χώρο. Αρκούμαι τότε στα τελείως απαραίτητα, στο φόντο και την αυλαία».

Η αισθητική της – σκηνικής – λιτότητας απέναντι στα υπερθεάματα με τις νέες τεχνολογίες, τα virtual, «τα μεγάλα μέσα και το πολύ χρήμα», όπως το θέτει η Ελένη Βαροπούλου. Αυτό είναι ενδιαφέρον να κοιτάξει κανείς στη δουλειά του Δαμιανού Ζαρίφη, ακόμη και δέκα χρόνια μετά το τέλος της φυσικής του παρουσίας. Ειδικά, σε μια περίοδο λιτότητας όπως η σημερινή, που η δουλειά του και αυτή του η λιτότητα αποκτά μεγάλη σημασία. «Ο Δαμιανός ήταν υπέρ του μη πολυδάπανου σκηνικού και το έβλεπε ως μια κοινή υπόθεση, μαζί με τον ηθοποιό και το θεατή».

Ιδού ένας λόγος, λοιπόν, για να κοιτάξουμε ξανά το έργο του. Ιδού και η ευκαιρία: η έκθεση – αφιέρωμα «Ο παλμός του σχεδίου», που ετοίμασε ως επιμελήτρια η Ελένη Βαροπούλου στον Πολυχώρο Ω2 του Ωδείου Αθηνών, στη Ριζάρη. Για να δει την πρόταση λιτότητας ενός σκηνογράφου που πίστευε ότι «χρειάζεται μια μικρή διαστροφική ματιά για να κάνεις σκηνικά-κοστούμια». Διαστροφική με την μη… διαστροφική έννοια του όρου. Να το κοιτάξεις, δηλαδή, λίγο πλαγίως, να στρέψεις ή να συστρέψεις το βλέμμα, με άλλο μάτι, να του αφαιρέσεις για να δεις την ουσία και τη δράση μέσα σε αυτό.

Είναι απλό αυτό; «Ποτέ δεν είναι απλή η δουλειά ενός σκηνογράφου, πρώτα από όλα διότι δουλεύει σε (σ.σ.: ή για) ένα συλλογικό αποτέλεσμα», έχει την απάντηση η Ελένη Βαροπούλου. «Σημασία έχει με ποιους δουλεύει, με ποιόν σκηνοθέτη, με ποιους ηθοποιούς, σε ποια εποχή, ποιο ρόλο αισθητικό και κοινωνικό παίζει η παράσταση στη συγκεκριμένη εποχή. Ο ρόλος του σκηνογράφου, πέρα του ότι είναι μάρτυρας μιας παράστασης, είναι και μάρτυρας μιας εποχής. Ο ίδιος με τις επιλογές που κάνει μιλάει για τη ζωγραφική της εποχής, για τη γλυπτική, για πολλά περισσότερα».

Ιδού λοιπόν ένας ακόμη λόγος για να δει κάποιος το έργο του Δαμιανού Ζαρίφη. Για την ίδια την εποχή που αντικατοπτρίζει. Όταν, ας πούμε, το 1974-75 επέστρεφε ύστερα και από τις διπλωματικές του, από το Παρίσι και την Ecole Νationale Supérieure Des Arts Décoratifs (με πρώτες σπουδές στην περίφημη Σχολή Βακαλό, το 1966-73) για να συνεργαστεί με τον Κάρολο Κουν. Στο έργο του Μπρεχτ «Ο τρόμος και η αθλιότητα του Γ’ Ράιχ», σε μετάφραση Πέτρου Μάρκαρη, φωτισμούς Μίμη Κουγιουμτζή και επιμέλεια ήχων από την Ρηνιώ Παπανικόλα. Παιχνίδι συμπτώσεων: τότε ο Κουν – με τη συνδρομή και του Ζαρίφη – εμφόρησε το μπρεχτικό μανιφέστο με τα τελευταία σημειώματα των 200 εκτελεσμένων από τους Ναζί στην Καισαριανή, την Πρωτομαγιά του 1944. Σημειώματα που είναι και το θέμα της νέας ταινίας «Το τελευταίο σημείωμα» του Παντελή Βούλγαρη, με τον οποίο ο ενδυματολόγος Ζαρίφης συνεργάστηκε στις πολύφερνες «Νύφες», για να πλάσει την ατμόσφαιρα του Μεσοπολέμου.

«Ο Δαμιανός έπαιρνε δύναμη από τη δουλειά και έμεινε για την ολοκλήρωση της ταινίας μέχρι τελικής πτώσης» είχε πει ο σκηνοθέτης Γιάννης Σμαραγδής για το κύκνειο άσμα του Ζαρίφη, στον «El Greco». Μόχθο επτά χρόνων, για το σκηνογράφο που σε τριάντα και πλέον χρόνια σχεδίασε κοστούμια και σκηνικά για 17 ταινίες, 11 όπερες και κάπου 150 θεατρικές παραστάσεις (20 τουλάχιστον στο Θέατρο Τέχνης). Παραστάσεις, από την «Σπασμένη στάμνα» του Κλάιστ με τον Λευτέρη Βογιατζή και το Βασίλη Παπαβασιλείου μέχρι τα «Σιγά τον πολυέλαιο» και «Συνέβη στην Κατίνα» στο Άλσος, για το Ελεύθερο Θέατρο και τους «Προστάτες» του Μήτσου Ευθυμιάδη.

Μιλήσαμε όμως για τον Μπρεχτ. Και στο Παρίσι («Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχαγκόνυ» ήταν μία από τις διπλωματικές του) και στην Αθήνα, με τον Κουν («Γ’ Ράιχ»). Το πιστοποιεί και η Ελένη Βαροπούλου: αυτό ήταν το κέντρο της δουλειάς του. Το μπρεχτικό στοιχείο. Εξ ου και στο κέντρο της έκθεσης – αφιερώματος «Ο παλμός του σχεδίου» βρίσκεται ένας μπρεχτικός πυρήνας. Και αυτός έχει να κάνει με τον ιδιότυπο ρεαλισμό που έφερε στη σκηνογραφία ο Δαμιανός Ζαρίφης, όχι μόνον στα μπρεχτικά έργα. «Ο ρεαλισμός του δεν είναι περιγραφικός, αλλά μπρεχτικός», όπως μου λέει η Ελένη Βαροπούλου. Προβάλλοντας το δραματικό και το κοινωνικό γκέστους. Ή, ίσως, εκείνο που έλεγε και ο ίδιος ο Μπέρτολτ Μπρεχτ για το θέατρό του: «Κάνει δυνατή την αναπαράσταση της παραγωγικότητας και της μεταβλητότητας της κοινωνίας».

Η έκθεση για τον σκηνογράφο, που βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και για το «Ένας κι ένας» του Νίκου Ζαπατίνα και για τις «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη και τον «El Greco», ο οποίος συνεργάστηκε με το Εθνικό, το ΚΘΒΕ, την Εθνική Λυρική Σκηνή (όπως στην οπερέτα «Χριστίνα» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη), το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (από τους «Γάμους του Φίγκαρο» του Μότσαρτ και την «Επιστροφή της Ελένης» του Θάνου Μικρούτσικου, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Παπαιωάννου, μέχρι τις «Βάκχες» κατά Αργύρη Κουνάδη, την «Όπερα των Σκιών» του Νίκου Μαμαγκάκη και τον «Βότσεκ» του Άλμπαν Μπεργκ), με το Ανοιχτό Θέατρο, το Θέατρο του Νότου, τη Μικρή Πόρτα της Ξένιας Καλογεροπούλου, τον ΘΟΚ, με τη Φρίντα Λιάππα ή το Γιώργο Κόρρα, κ. ά, δεν είναι, κατά την Ελένη Βαροπούλου, «ιστοριογραφική ή ντοκουμενταρίστικη». «Δεν τον βλέπουμε μουσειακά, εξ ου και δεν επιλέχθηκε χώρος μουσειακός. Είναι έκθεση κατ’ εξοχήν αποσπασματική και επιλεκτική, με επιλογές καταρχάς από το υπάρχον υλικό». Αυτό όμως δεν εμποδίζει το ίδιο το καλλιτεχνικό υλικό να «μιλήσει» για την εξαιρετική τόλμη του στη χρήση του χρώματος, ειδικά στις δουλειές του για την Ελεύθερη Σκηνή και το Ελεύθερο Θέατρο, «όπου το ύφος του επηρέασε τα μεταεπιθεωρησιακά», αλλά και όλα εκείνα που κατά την Ελένη Βαροπούλου τον κάνουν «τον πιο μπρεχτικό σκηνογράφο».

Τι θα δούμε

Η έκθεση – αφιέρωμα στο Δαμιανό Ζαρίφη, «Ο παλμός του σχεδίου», με αφορμή τα 10 χρόνια από την αποδημία του, εγκαινιάζεται τη Δευτέρα 8 Ιανουαρίου, στον Πολυχώρο Ω2 του Ωδείου Αθηνών και θα διαρκέσει έως 20 Ιανουαρίου. Κάπου 200 ζωγραφικές μακέτες και σχέδια – που ανήκουν στο αρχείο του σκηνογράφου και στην επιμελήτρια της έκθεσης, θεατρολόγο Ελένη Βαροπούλου -, 55 κοστούμια ιστορικών παραστάσεων (που παραχωρήθηκαν από τα βεστιάρια όπου «κατοικούν», στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, την Εθνική Λυρική Σκηνή, το Εθνικό Θέατρο και το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν), προβολές (από το «Ρωμέικο πανόραμα» στο Λαϊκό Πειραματικό Θέατρο του Λεωνίδα Τριβιζά), φωτογραφικό υλικό και τεκμήρια τουλάχιστον για τρεις κινηματογραφικές συνεργασίες του θα συναντήσει ο επισκέπτης.

Για την ακρίβεια: τεκμήρια για τη συνεργασία του με τον Βασίλη Βαφέα, στο βραβευμένο σκηνογραφικά στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης «Ο έρωτας του Οδυσσέα», με τον Κώστα Βουτσά (ο σκηνοθέτης έχει ετοιμάσει για την έκθεση στο Ωδείο Αθηνών και μια «ταινία» αφιέρωμα στον σκηνογράφο).

Φωτογραφίες του Γεράσιμου Νεοφύτου θα φωτίζουν τη συνεργασία του στις «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη (μαζί με την Εύα Νάθενα), ενώ ειδικός χώρος με αναμνηστικά θα φωτίζει και τη συνεργασία του στον «Καβάφη» και στο κύκνειο άσμα του, τον «El Greco» του Γιάννη Σμαραγδή, για τον οποίο εργάστηκε επτά ολόκληρα χρόνια ώστε να καταφέρει να στήσει, με τη συνδρομή του Ισπανού Ουριόλ Πουτζ, το μεγαλύτερο «εσωτερικό σκηνικό» στον ελληνικό κινηματογράφο. Τέλος, θα εκτίθενται φωτογραφικά πορτρέτα του Ζαρίφη από τον Κώστα Ορδόλη και τη Βουβούλα Σκούρα.

Την έκθεση-αφιέρωμα ανοίγει, στις 19:00 της 8ης Ιανουαρίου, ειδική εκδήλωση με παρεμβάσεις συνεργατών του, όπως οι Βασίλης Παπαβασιλείου, Θόδωρος Τερζόπουλος, Μανόλης Παντελιδάκης και η σοπράνο Τζούλια Σουγλάκου, η οποία θα ερμηνεύσει – συνοδεία του πιανίστα Δημήτρη Γιάκα – αποσπάσματα από την «Άνοδο και πτώση της πόλης Μαχαγκόνυ» των Μπέρτολντ Μπρεχτ – Κουρτ Βάιλ. Έργο που αποτέλεσε την μία από τις τρεις διπλωματικές του Δαμιανού Ζαρίφη στο Παρίσι και εκτίθεται για πρώτη φορά (μαζί με τις δουλειές του για τον «Ντον Τζιοβάνι» του Μότσαρτ και τον «Δον Ζουάν» του Μολιέρου). Επικοινωνιακός χορηγός: Protagon.gr.