Στην «Arquería de Nuevos Ministerios», έναν εντυπωσιακό εκθεσιακό χώρο της Μαδρίτης, ένας νεκρός Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, που σωριάζεται σαν μαριονέτα, ένας πρόσφυγας μουσικός, που κοιτάζει τον φακό του Ρόμπερτ Κάπα, και το βλέμμα μιας νέας γυναίκας, που ο Πάμπλο Πικάσο σχεδίασε πριν από 71 χρόνια, συναντούν το βλέμμα του κοινού για πρώτη φορά.
Οι εικόνες, τοποθετημένες προσεκτικά ανάμεσα σε εκατοντάδες φωτογραφίες, βιβλία, σημαίες, πίνακες ζωγραφικής και ηχητικά αρχεία, αναγγέλλουν μια έστω καθυστερημένη επιστροφή εξορίστων στην πατρίδα τους, γράφει ο βρετανικός Guardian.
(Δείτε το βίντεο από τα εγκαίνια της έκθεσης στο τέλος του κειμένου)
Ογδόντα χρόνια αφότου περίπου 500.000 Δημοκρατικοί Ισπανοί διέσχισαν τα σύνορα με τη Γαλλία για να ξεφύγουν από τις δυνάμεις του Φράνκο, τους τελευταίους μήνες του εμφυλίου πολέμου, η σοσιαλιστική κυβέρνηση της Ισπανίας τιμά την επέτειο με μια τεράστια έκθεση που γίνεται με στόχο «να τακτοποιήσουμε το καθυστερημένο ηθικό χρέος μας ανασύροντας την αλήθεια από το λάκκο της λήθης», όπως δήλωσε η υπουργός Δικαιοσύνης, Ντολόρες Ντελγκάδο.
Μερικοί από τους εξόριστους εντάχθηκαν στη γαλλική Αντίσταση, καταλήγοντας σε ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου· άλλοι βοήθησαν στην απελευθέρωση του Παρισιού· κάποιοι πολέμησαν στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού, και άλλοι ξεκίνησαν μια νέα ζωή στο Μεξικό, την Αργεντινή, τη Χιλή, την Καραϊβική, την ΕΣΣΔ, τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο.
Χωρισμένη σε τρία μέρη, η έκθεση καταγράφει τις πρώτες μέρες της εξορίας στη Γαλλία, τη ζωή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης εκεί, και την επακόλουθη διάσπαση της δημοκρατικής διασποράς.
Στην έκθεση με τίτλο «La Retirada» (Η Υποχώρηση) εικόνες του θρυλικού φωτογράφου Ρόμπερτ Κάπα και πίνακες ζωγράφων τεκμηριώνουν τις μεγάλες ουρές ανδρών, γυναικών και παιδιών, ενώ τα σκάφη που μετέφεραν τους εξόριστους στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού εμφανίζονται σε ενσταντανέ, μινιατούρες και ενημερωτικά δελτία που κράτησαν ως ενθύμια οι επιβάτες τους.
Τα δεινά των 7.000 Ισπανών που οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία αποτυπώθηκαν στις φωτογραφίες, που τράβηξε ο Φρανθίσκο Μπόις, οι οποίες αργότερα χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία στη Δίκης της Νυρεμβέργης.
Υπάρχει ένα πορτρέτο του ποιητή Αντόνιο Ματσάδο, που πέθανε στα γαλλικά Πυρηναία τρεις εβδομάδες μετά τη φυγή του από την Ισπανία, αλλά και οι πρώτες δημοσιεύσεις του εξόριστου Δημοκρατικού δημοσιογράφου Αρτούρο Βαρέα, που εγκαταστάθηκε στην Αγγλία και εργάστηκε για το BBC: «Ο σενόρ Βαρέα», είπε κάποτε ο Τζορτζ Οργουελ, «είναι μια από τις πιο πολύτιμες λογοτεχνικές εξαγορές που έκανε η Αγγλία ως αποτέλεσμα φασιστικών διώξεων».
Τα πιο διάσημα έργα της έκθεσης, που εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στη Μαδρίτη, είναι του Πικάσο. Τριάντα τρεις σύγχρονες φωτογραφίες καταγράφουν την άφιξη στην Ισπανία το 1981 της, ίσως, πιο γνωστής εξόριστης, της «Γκερνίκα» – η οποία μεταφέρθηκε από τη Νέα Υόρκη με μια πτήση της Iberia.
Εξίσου σημαντική είναι και η φωτογραφία που τραβήχτηκε τρία χρόνια νωρίτερα στην ισπανική πρεσβεία της Πόλης του Μεξικού, στην οποία ο βασιλιάς Χουάν Κάρλος και η βασίλισσα Σοφία εμφανίζονται να σφίγγουν τα χέρια της Ντολόρες Ρίβας Τσερίφ, χήρας του τελευταίου προέδρου της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια.
Σύμφωνα με τον επιμελητή Χουάν Μανουέλ Βονέτ, η έκθεση είναι μια «άσκηση μνήμης» και ευκαιρία προβληματισμού για όλα όσα χάθηκαν όταν μισό εκατομμύριο άνθρωποι διέφυγαν από τα σύνορα.
«Αυτό που χάθηκε από την Ισπανία το κέρδισαν οι άλλες χώρες που δέχτηκαν τους εξορίστους», λέει στον Guardian, ο Βονέτ, τονίζοντας ότι «η δημοκρατική Ισπανία έχει ένα χρέος απέναντι σε αυτή την εξόριστη Ισπανία, επειδή ο πολιτισμός που χάθηκε εμπλούτισε άλλους πολιτισμούς ειδικά σε χώρες όπως το Μεξικό, που υποδέχτηκε τους εξόριστους τόσο θερμά. Οι Ισπανοί καλλιτέχνες, συγγραφείς, επιστήμονες και διανοούμενοι ενσωματώθηκαν στο Μεξικό, και διέδωσαν τις γνώσεις τους».
Ο Βονέτ, συγγραφέας και κριτικός, ο οποίος έχει διατελέσει διευθυντής τόσο του μουσείου «Reina Sofía» όσο και του «Instituto Cervantes», τονίζει ακόμη ότι σκοπός της έκθεσης είναι να αποτίσει φόρο τιμής στο πνεύμα της «δημοκρατικής δικαιοσύνης» της μετά τον Φράνκο εποχής.
Ωστόσο, τέσσερις δεκαετίες μετά τον θάνατο του δικτάτορα, η πολιτική σκηνή της Ισπανίας είναι βαθιά κατακερματισμένη. Η Ακρα Δεξιά κατέχει σήμερα 52 έδρες στο Κοινοβούλιο. «Έχουμε πάντα το καθήκον να θυμόμαστε τι συνέβη, ειδικά σε καιρούς τόσο μεγάλης έντασης στην Ισπανία», λέει ο Βονέτ.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με ένα σύνολο έργων εμπνευσμένων από την ισπανική λογοτεχνία. Ανάμεσά τους είναι και ένα γλυπτό από τις τελευταίες στιγμές του Δον Κιχώτη, ο πίνακας του Χοσέ Γκαρθία Τέγια «Ο θάνατος του Γκαρθία Λόρκα» (1953), καθώς και ένα άγαλμα και μια ελαιογραφία του ποιητή Μιγκέλ Χερνάντεζ, ο οποίος πέθανε από φυματίωση σε μια ισπανική φυλακή το 1942.
«Έχω ολοκληρώσει την έκθεση με μια ματιά στον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται τον Κιχώτη, τον Λόρκα και τον Χερνάντεζ», λέει ο επιμελητής της σπουδαίας ισπανικής έκθεσης τονίζοντας ότι «Είναι μόνο τρεις από τους πολλούς, αλλά οι εξόριστοι πήραν την Ισπανία μαζί τους στο μυαλό τους, όπου κι αν πήγαν. Και όταν επέστρεψαν, έδειξαν -δυστυχώς- ότι ένα μέρος του ισπανικού πολιτισμού είχε παραχθεί εκτός Ισπανίας, και αυτό δεν θα πρέπει να ξανασυμβεί ποτέ».