Με ολιγόλεπτη καθυστέρηση, εξαιτίας του τηλεοπτικού μηνύματος το απόγευμα της Πέμπτης από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, ο διεθνούς φήμης οικονομολόγος Νουριέλ Ρουμπινί, ο επικεφαλής του Κέντρου Ευρωπαϊκών Πολιτικών Σπουδών Ντάνιελ Γκρος και ο έλληνας υπουργός Οικονομικών Χρήστος Σταϊκούρας, με συντονιστή τον Στέλιο Ζαββό, πρόεδρο του Harvard Business School Club of Greece, συναντήθηκαν στο Διαδίκτυο ακτινογραφώντας την πανδημική κρίση, μια κρίση σίγουρα διαφορετική από τις άλλες.
Ξεκινώντας από το… τέλος –όπως σημείωσε ο συντονιστής κλείνοντας την συζήτηση– ένα σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι «we should never waste a crisis», υπό την έννοια ότι τα μαθήματα που προκύπτουν από κρίσεις μεγάλης εμβέλειας είναι πολύτιμη παρακαταθήκη για το μέλλον και η διαχείρισή τους μπορεί να μεταβάλει προς το καλύτερο τα πράγματα στο μέλλον. Αυτό ήταν για παράδειγμα ένα πολύ σημαντικό στοιχείο και στην τοποθέτηση που έκανε χθες ο Ντάνιελ Γκρος, καθώς η πικρή πείρα από την προηγούμενη κρίση του 2008, επιτάχυνε την αντίδραση των θεσμικών φορέων –ειδικά στην Ευρώπη– που στην τρέχουσα κρίση αντέδρασαν ταχύτερα, έχοντας αντιληφθεί για παράδειγμα ότι δεν είναι σοφή επιλογή σε τέτοιες συνθήκες να αφήνεις μόνες τους τις αγορές χωρίς στήριξη.
Η εμπειρία από την προηγούμενη κρίση έπαιξε δε τον ρόλο της και στο ότι η Ευρώπη κατάφερε να φθάσει σε μια ιστορική συμφωνία για το Ταμείο Ανάκαμψης. Κι όπως είπε ο κ. Γκρος, αυτή τη στιγμή δύσκολα μπορεί να βρει κάποιος στην γερμανική πολιτική σκηνή πολλούς που αντιτίθενται στην κυρίαρχη αντίληψη που είναι πως το εγχείρημα του Ταμείου πρέπει να αποτελέσει επιτυχία. Είναι δε σημαντικό ότι η Ελλάδα είχε καταφέρει μέχρι να ξεσπάσει η νέα κρίση, να έχει κλείσει την σελίδα του δημοσιονομικού ταραξία στην ευρωζώνη και αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που διευκόλυνε συνολικά την συμφωνία για την επίτευξη μιας συμφωνίας για το Ταμείο που θα μπορούσε εν τέλει να αποκτήσει και μόνιμο χαρακτήρα.
Όπως σημείωσε, μεταξύ άλλων ο κ. Γκρος στις εντατικές συζητήσεις που είχε αυτές τις μέρες με γερμανούς policymakers είναι εμφανής η πλήρης υποστήριξη του Next Gen και θέλουν να καταστήσουν επιτυχές το Resilience Fund. Στο τέλος της ημέρας όμως επιστρέφουν πάντα στον προβληματισμό τους: Την Ιταλία. Δεν είναι πλέον η Ελλάδα το σημείο προβληματισμού, καθώς η χώρα εκλαμβάνεται ως μια επιτυχημένη υπόθεση και το ότι η Ελλάδα δεν βρίσκεται πια στα πρωτοσέλιδα εκτίμησε πως ήταν ένα από τα στοιχεία που κατέστησαν δυνατή τη συμφωνία για το Resilience Fund στη Γερμανία. Οπως ανέφερε μεταξύ άλλων, εάν υπήρχε ακόμη η (αρνητική) συζήτηση για την Ελλάδα (ότι δεν σέβεται τις δεσμεύσεις, δεν διαθέτει μια λειτουργική οικονομία) θα ήταν πολύ δύσκολο να «πουλήσει» κανείς μια τέτοια συμφωνία στην Γερμανία. «Αυτό νομίζω πως είναι το μεγαλύτερο κομπλιμέντο που μπορεί κανείς να κάνει στην σημερινή κυβέρνηση» σημείωσε.
Τέλεια καταιγίδα στην παγκόσμια οικονομία
Από την πλευρά του ο χειμαρρώδης Νουριέλ Ρουμπινί, πραγματοποιώντας ένα helicopter’s view στην παγκόσμια οικονομία, κατέγραψε μακρά λίστα κινδύνων που συσσωρεύονται σαν μαύρα σύννεφα και θα είναι μαζί μας μέχρι το τέλος του χρόνου, καθιστώντας οποιαδήποτε πρόβλεψη ασαφή αλλά και πιο ορατό τον κίνδυνο για μια βραδεία ανάκαμψη σχήματος U (και όχι V) και δεδομένο το μεγάλο κόστος που θα κληθεί να πληρώσει η πραγματική οικονομία, σε κάθε σενάριο .
Περιγράφοντας το παγκόσμιο state of play των κινδύνων παγκοσμίως ο κ. Ρουμπινί υπογράμμισε πως οι αγορές ανησυχούν για μια σειρά από παράγοντες:
1. Τα κρούσματα Covid αυξάνονται
2. Μπαίνουμε σε ένα δύσκολο χειμώνα στο βόρειο ημισφαίριο και με τον κρύο καιρό τα κρούσματα μπορεί να αυξηθούν
3. Δεν διαφαίνονται θετικά νέα για το εμβόλιο μέχρι το τέλος του έτους και τον χειμώνα θα τον περάσουμε καταπώς όλα δείχνουν χωρίς εμβόλιο
4. Ειδικά ως προς τις ΗΠΑ προβληματίζει η διαφωνία για τον προϋπολογισμό μεταξύ Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικάνων
5. Αγωνία υπάρχει και για την επερχόμενη δύσκολη και απρόβλεπτη εκλογική αναμέτρηση στις ΗΠΑ, που διεξάγεται σε συνθήκες όχι μόνο μεγάλης κρίσης, αλλά και ισχυρής κοινωνικής έντασης. Μπορεί να καταλήξουμε να έχουμε «όχι μια εκλογική νύχτα, αλλά μια εκλογική εβδομάδα ή και μήνες» με το ενδεχόμενο παρέμβασης πολλών παραγόντων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αναταραχές ή /και χάος….
6. Εντείνεται ο προβληματισμός για το εάν τελειώνουν τα όπλα των κεντρικών τραπεζών η εάν ότι κάνουν θα είναι τελικά αποτελεσματικό
7. Οι οικονομίες αρχίζουν να επιβραδύνουν και η ανάκαμψη μπορεί να αποδειχθεί σχήματος U (πιο βραδεία) και όχι μια απότομη ανάκαμψη τύπου V.
8. O ψυχρός πόλεμος ΗΠΑ – Κίνας γίνεται πιο ψυχρός σε κάθε επίπεδο.
9. Σαν συνδυασμό όλων αυτών, οι αγορές γίνονται πιο φοβικές, καθώς συσσωρεύονται μια σειρά από ρίσκα, δημοσιονομικά, γεωπολιτικά, και οικονομικά που θα μας συντροφεύουν μέχρι το τέλος του έτους. Την ίδια ώρα η πολιτική διάθεση για ένα νέο, πλήρες lockdown παγκοσμίως είναι κοντά στο μηδέν ενώ τα καλά νέα είναι ότι έχουμε 6 εμβόλια στην φάση 3. Τα άσχημα νέα είναι ότι το ενδεχόμενο να έχουμε καταφέρει να εμβολιάσουμε πολύ κόσμο μέχρι το πρώτο εξάμηνο του 2021 δεν φαίνεται πιθανό. Το ασφαλές σενάριο τοποθετεί κάτι τέτοιο κάποια στιγμή τον επόμενο χρόνο, και αυτό θα είναι πρόβλημα για την ανάκαμψη του οικονομικού επενδυτικού κλίματος και της πραγματικής οικονομίας.
Κι αν κερδίσει ο Μπάιντεν; Υπάρχουν πολλά θετικά στοιχεία, εάν κερδίσει σύμφωνα με τον καθηγητή. Περισσότερη οικονομική στήριξη, πολιτικές πιο φιλικές στη δημιουργία απασχόλησης και ανάπτυξης, περισσότερες δαπάνες για υποδομές και πράσινη ανάπτυξη. Θα μιλούσαμε επίσης για μια πιο παραγωγική εξωτερική πολιτική ως προς τις αγορές, λιγότερους εμπορικούς πολέμους καλύτερη διαχείριση της κρίσης με την Κίνα με προσπάθεια για στρατηγικό διάλογο, μικρότερες δόσεις προστατευτισμού και καλύτερη σχέση με τους διεθνείς φορείς, οργανισμούς και φυσικά με την Ευρώπη και όλα αυτά θα μπορούσαν να βελτιώσουν το κλίμα εάν κέρδιζε…
Όσον αφορά τον «πόλεμο» ΗΠΑ – Κίνας, αυτός κλιμακώνεται και η διαχείρισή του θα είναι επίσης ένα ζήτημα σημαντικό, ανεξαρτήτως ποιος θα επικρατήσει, με ανοικτούς μεγάλους κινδύνους ατυχημάτων με hotspot την Ταϊβάν. Όπως είπε ο ανταγωνισμός Κίνας – ΗΠΑ δεν κλιμακώνεται μόνο για κυκλικούς λόγους, εκλογικής φύσης, αλλά για πιο διαρθρωτικούς λόγους. Η Κίνα, μια ανερχόμενη δύναμη, θέτει σε αμφισβήτηση την ηγεμονία των ΗΠΑ και εντείνεται ο ανταγωνισμός για το ποιος θα έχει τον έλεγχο των βιομηχανιών του μέλλοντος; Τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική, αυτόματα αυτοκίνητα, βιοτεχνολογία κ.ά.
Αναφερόμενος στη συμφωνία στη Μέση Ανατολή μεταξύ Ισραήλ και ορισμένων αραβικών κρατών, έκανε λόγο για καλά νέα. Τι θα γίνει όμως τον Οκτώβριο; Κάποιοι ξεκινούν να ανησυχούν για μια «Οκτωβριανή έκπληξη»… Τι θα συνέβαινε εάν για παράδειγμα ο Τραμπ κινούνταν επιθετικά έναντι του Ιράν για να ενισχύσει τα ποσοστά δημοφιλίας και τις τάξεις των ψηφοφόρων του; Ή εάν το Ισραήλ κινούνταν επιθετικά έναντι του Ιράν, γιατί σε περίπτωση εκλογής Μπάιντεν θα κινούμασταν προς μια συμφωνία για τα πυρηνικά με το Ιράν; Ή εάν το Ιράν αποφάσιζε να απαντήσει…
Κάποια από αυτά τα ρίσκα μπορεί να εκτονωθούν εκτίμησε και σε αυτή την περίπτωση θα έχουμε μια καλύτερη ανάκαμψη διατυπώνοντας όμως την ανησυχία πως ακόμη και στις καλύτερες συνθήκες η ανάκαμψη θα είναι τύπου U και η πραγματική οικονομία θα περάσει δύσκολα…
Να κάνουμε επιτυχία το Ταμείο Ανάκαμψης
Παίρνοντας την σκυτάλη ο Ντάνιελ Γκρος έδωσε τον τόνο από το ευρωπαϊκό μέτωπο των 27 με τις μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των χωρών όσον αφορά στον αντίκτυπο της κρίσης, την αυστηρότητα των μέτρων ανάσχεσης του κορωνοϊού που λήφθηκαν και με ιδιαίτερη αναφορά στον κλαδικό χαρακτήρα της κρίσης καθώς μερικοί κλάδοι πλήττονται με μεγαλύτερη σφοδρότητα επηρεάζοντας περισσότερο ορισμένες χώρες, όπως ο τουρισμός την Ελλάδα. Εκείνο που προβληματίζει σε σχέση με το δεύτερο κύμα, είναι κυρίως το ενδεχόμενο δεύτερου κύματος περιοριστικών μέτρων με τον κ. Γκρος να συμφωνεί με τον κ. Ρουμπινί στο ότι υπάρχει μεγάλη αντίσταση στο ενδεχόμενο ενός νέου καθολικού lockdown αλλά ακόμη και μικρές αυξήσεις στα περιοριστικά μέτρα μπορεί να επιβραδύνουν την ανάκαμψη.
Πολύ ιδιαίτερη είναι η αξία της συμφωνίας για το Ταμείο Ανάκαμψης. Ο κ. Γκρος την χαρακτήρισε «εξαιρετική» καθώς η συναίνεση της Μέρκελ σε ένα κοινό ταμείο όχι μόνο με δάνεια αλλά με επιχορηγήσεις δημιουργεί μια νέα «ορθοδοξία» στη Γερμανία καθώς δεν υπάρχει σχεδόν κανένας πολιτικός στην Γερμανία αυτή την περίοδο που υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια κακή απόφαση. Η Γερμανία υποστηρίζει αυτή την κίνηση που λήφθηκε ως έκτακτη αντίδραση, αλλά πλέον θεωρείται επιβεβλημένο από την γερμανική πολιτική ελίτ πως το εγχείρημα πρέπει να πετύχει καθώς αισθάνονται πως έχουν την «ιδιοκτησία» του (το γνωστό μας ownership).
Ακόμη και όταν η ύφεση υποχωρήσει ορισμένοι κλάδοι θα εξακολουθήσουν να αντιμετωπίζουν μεγάλο πρόβλημα. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να βοηθήσουν εργαζόμενους που είναι σε τέτοιους κλάδους. Όμως θα πρέπει να σκεφτούν προσεκτικά καθώς κάποιοι κλάδοι μπορεί να επηρεάζονται περισσότερο κάποιοι κλάδοι όμως μπορεί και να μην επιστρέψουν ποτέ στην αρχική τους κατάσταση. Μπορεί να αλλάξουν καταναλωτικά πρότυπα και συνήθειες και κάποιες θέσεις εργασίας δεν θα επιστρέψουν – και δεν θα έπρεπε ίσως να επιστρέψουν. Οι κυβερνήσεις επομένως έχουν ένα πολύ δύσκολο καθήκον την επόμενη μέρα σε συνθήκες μεγάλης αβεβαιότητας. Μια πρόταση θα ήταν να αξιοποιηθούν τα κονδύλια που θα είναι διαθέσιμα τα επόμενα χρόνια για να δημιουργηθούν καινούργιες θέσεις απασχόλησης στην κατεύθυνση των αναπτυσσόμενων κλάδων, π.χ. με ψηφιακό και πράσινο πρόσημο. Τάχθηκε επίσης υπέρ των μεταρρυθμίσεων για μεγαλύτερη ευελιξία στην αγορά εργασίας τονίζοντας μεταξύ άλλων πως τώρα είναι η ώρα να πει κανείς πως θα γίνουν αλλαγές αλλά την ίδια ώρα θα δοθεί μεγαλύτερη βοήθεια στους ανθρώπους για να βρουν νέα δουλειά ή για να αποκτήσουν νέες δεξιότητες. Τάχθηκε επίσης υπέρ της χρήσης υβριδικών χρηματοοικονομικών εργαλείων όταν τα κράτη παρέχουν στήριξη στις επιχειρήσεις προκειμένου να μπορέσουν να πάρουν μερίδιο όταν οι επιχειρήσεις θα ξεκινήσουν να παίρνουν πάλι μπροστά.
Χρειάζεται ομαλή προσγείωση
Από την πλευρά του ο κ. Σταϊκούρας τάχθηκε υπέρ της σταδιακής και προσεκτικής προσαρμογής σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ανάλογα με την εξέλιξη της πανδημίας, όπως είπε, θα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια σε ευρωπαϊκό επίπεδο να αποφευχθεί μια απότομη αλλαγή από μια έντονα επεκτατική σε μια έντονα περιοριστική δημοσιονομική στάση. Χρειάζεται μια ομαλή προσγείωση ώστε να είναι ομαλή η μετάβαση σε διατηρήσιμη δημοσιονομική θέση ενώ η υποστήριξη προς την οικονομία θα πρέπει να συνεχιστεί με κάποια μορφή και σε κάποια έκταση λαμβάνοντας υπόψιν ότι θα απαιτηθούν τουλάχιστον 2 χρόνια για να επιστρέψουμε στα επίπεδα ανάπτυξης του 2019, σύμφωνα με τις προκαταρκτικές εκτιμήσεις από Κομισιόν και ΕΚΤ.
Ο υπ. Οικονομικών αποτίμησε την δύσκολη πορεία που έκανε η κυβέρνηση μέχρι σήμερα για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της πανδημίας, σημείωσε μεταξύ άλλων την ύπαρξη υψηλών διαθεσίμων που έχει η χώρα τα οποία όπως είπε ανέρχονται σήμερα σε 37,2 δισ. ευρώ και υπογράμμισε τις ισχυρές προκλήσεις με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπη η χώρα, σε οικονομικό, γεωπολιτικό επίπεδο. Αναφερόμενος στην μεγάλη πρόκληση της αξιοποίησης των κονδυλίων περίπου 72 δισ. ευρώ που θα έχει στην διάθεση της η Ελλάδα τα επόμενα χρόνια έκανε λόγο για σημαντικές προτεραιότητες προκειμένου να επαναπροσανατολιστεί η χώρα σε ένα νέο οικονομικό μοντέλο κλείνοντας και το επενδυτικό κενό των τελευταίων χρόνων, εξασφαλίζοντας παράλληλα δημοσιονομική σύνεση.
Το χρέος, χρέος…
Το πνεύμα του παλιού Συμφώνου Σταθερότητας θα επιβιώσει σημείωσε με τη σειρά του ο Ντάνιελ Γκρος που εκτίμησε πως de facto το Ταμείο Ανάκαμψης θα αποκτήσει μόνιμο χαρακτήρα εν τέλει. Για τους δημοσιονομικούς κανόνες εκτίμησε πως οι αριθμητικοί στόχοι που είχαμε μέχρι τώρα δύσκολα θα επανακάμψουν (έλλειμμα 3% και χρέος 60%). Είναι εντελώς διαφορετική ερώτηση όμως το πνεύμα του Συμφώνου. Και αυτό είναι να μειώνεται το χρέος στους καλούς καιρούς ως μια μορφή ασφάλειας για τους κακούς καιρούς. Κι όπως απέδειξε η τρέχουσα κρίση, είναι χρήσιμο να έχει μια χώρα χαμηλό χρέος σε αντίθεση με άλλες όπως η Ιταλία και η Ελλάδα που μπήκαν στην νέα κρίση με υψηλό χρέος. Δεν επιστρέφουμε αμέσως σε λιτότητα, αλλά σε πολιτικές που θα διατηρήσουν το χρέος σε διαχειρίσιμα επίπεδα και τα επίπεδα που έχουμε φθάσει είναι αυτή τη στιγμή στο όριο του τι μπορούμε να υποστηρίξουμε στην Ευρώπη… Η πίεση να κρατήσουμε χρέη και ελλείμματα χαμηλά θα παραμείνει.