«Ορθόδοξες βόμβες σκότωσαν ορθοδόξους ομογενείς. Να το θυμόμαστε αυτό». Με αυτά τα λόγια o εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών Αλέξανδρος Παπαϊωάννου εξέφρασε την οργή της ελληνικής κυβέρνησης για τον τραγικό θάνατο δέκα ελλήνων ομογενών στο χωριό Σαρτάνα, κοντά στη Μαριούπολη, κατά τη διάρκεια αεροπορικού βομβαρδισμού της περιοχής από τις ρωσικές δυνάμεις.
Αναφερόμενος στο γεγονός ο Αλεσάντρο Τρότσινο της Corriere della Sera υπενθυμίζει πως «η Ελλάδα και η Ρωσία είναι αμφότερες ορθόδοξες χώρες και μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας ήταν έως τώρα φιλικά διακείμενο προς τη Μόσχα». Ωστόσο «τα πράγματα αλλάζουν. Το ζήτημα παρέμενε στο περιθώριο, αλλά αυτός ο πόλεμος είναι και θρησκευτικός», γράφει.
Σύμφωνα με τα λόγια του Αλμπέρτο Μελόνι, κορυφαίου ιταλού ιστορικού των θρησκειών με ειδίκευση στον χριστιανισμό, είναι διάχυτο στην περιοχή «το αψύ θυμίαμα της γης η οποία διεκδικείται από τον πολωνικό εθνικοκαθολικισμό, τον ουκρανικό ουνιτισμό και τη ρωσική ορθοδοξία που μάχονται για τα ιστορικά και μυστικιστικά ποτάμια των Σλάβων».
Υπάρχουν αυτοί, όπως ο αγγλικανός ιερέας και δημοσιογράφος Τζάιλς Φρέιζερ, που πιστεύουν ότι η εισβολή στην Ουκρανία αποσκοπεί και στη διατήρηση της ορθόδοξης ταυτότητας της Αγίας Μητέρας Ρωσίας. Φυσικά άλλοι είναι οι βασικοί (γεωπολιτικοί) λόγοι που ώθησαν τον Βλαντίμιρ Πούτιν να κηρύξει πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά το θρησκευτικό ζήτημα υφίσταται αναμφίβολα, έχοντας, μάλιστα, ιδιαίτερη σημασία.
«Το σκαλπ της Ουκρανίας δεν συμβολίζει μόνο μία στρατιωτική και πολιτική νίκη αλλά και την οριστική διευθέτηση ενός θρησκευτικού και ταυτοτικού ζητήματος», έγραψε σχετικά στην ιταλική επιθεώρηση Le Formiche o Αντονέλο ντε Οτο, καθηγητής Δικαίου των Θρησκειών στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Το απόγευμα της Τρίτης η έδρα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας στη Ρώμη σήμανε συναγερμό, προειδοποιώντας πως «οι ρωσικές δυνάμεις προετοιμάζουν αεροπορική επίθεση κατά του πιο σημαντικού ιερού του ουκρανικού λαού από την εποχή των Ρως του Κιέβου, του καθεδρικού ναού της Αγίας Σοφίας».
Το θρησκευτικό ζήτημα στην Ουκρανία είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Οι πιστοί των Ορθόδοξων Εκκλησιών της Ρωσίας και της Ουκρανίας είναι περισσότεροι από 140 εκατομμύρια ενώ ο συνολικός ορθόδοξος πληθυσμός ανά τον κόσμο υπολογίζεται σε 220-250 εκατομμύρια.
Το 2018 έλαβε χώρα ένα ιστορικό και τραυματικό σχίσμα στους κόλπους της Ορθοδοξίας με αφορμή τη χορήγηση καθεστώτος αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Το Πατριαρχείο Μόσχας, στο οποίο ανήκε μέχρι τότε ως αυτόνομη η ιστορική Μητρόπολη Κιέβου, αντέδρασε οργισμένα, διακόπτοντας τις σχέσεις του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Στο Κίεβο υπάρχει ακόμα μια Ορθόδοξη Εκκλησία που υπάγεται στη Μόσχα με επικεφαλής τον μητροπολίτη Ονούφριο, ο οποίος, ωστόσο, έχει αποστασιοποιηθεί από τον πόλεμο του Πούτιν. Προκαθήμενος της αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας είναι ο μητροπολίτης Κιέβου Επιφάνιος. Ομως στην Ουκρανία υπάρχει και μία Ελληνοκαθολική Εκκλησία, πιστή στη Ρώμη, με επικεφαλής τον αρχιεπίσκοπο Σβιατοσλάβ Σεβτσούκ.
Ποια ήταν η στάση των Εκκλησιών απέναντι στον πόλεμο που κήρυξε η Ρωσία του Πούτιν στην Ουκρανία; Ο Πάπας Φραγκίσκος φαίνεται να βρίσκεται σε δύσκολη θέση, καθώς απέφυγε να καταδικάσει ανοιχτά τη Ρωσία. Αλλά εμφανίστηκε αναπάντεχα, κατά παράβαση του πρωτοκόλλου, ενώπιον του ρώσου πρεσβευτή στο Βατικανό Αλεξάντρ Αβντέγιεφ, ζητώντας του να τερματιστεί η αιματοχυσία στην Ουκρανία. Και χαρακτήρισε τον πόλεμο «τρέλα». Ωστόσο ο Ποντίφικας έχει επιλέξει να μην εμπλακεί άμεσα σε αυτόν τον θρησκευτικό κυκεώνα της Ουκρανίας, καθώς επίκειται συνάντηση με τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο το ερχόμενο καλοκαίρι. Μάλιστα στην εμπόλεμη Ουκρανία φήμες που διέσπειρε το φιλορωσικό κόμμα Πλατφόρμα Αντιπολίτευσης (OPZZh) ανέφεραν πως ο πρόεδρος Ζελένσκι προετοιμάζεται για την υπογραφή ενός κονκορδάτου με την Αγία Εδρα, θέτοντας, έτσι, σε δεύτερη μοίρα του ορθόδοξους Ουκρανούς, που αποτελούν την πλειονότητα στη χώρα.
Ο Κύριλλος, όντας πιστός ανέκαθεν στον Βλαντίμιρ Πούτιν, υπενθύμισε πως ο ρωσικός και ο ουκρανικός λαός έχουν κοινή κοσμική ιστορία, «η οποία ανάγεται στο βάπτισμα των Ρως από τον άγιο πρίγκιπα Βλαδίμηρο» (την 28η Ιουλίου του 988 μ.Χ.). Στη συνέχεια εκφράστηκε κάθε άλλο παρά ξεκάθαρα όσον αφορά τον πόλεμο που μαίνεται, καταδικάζοντας μόνον τις απώλειες αμάχων και ευλογώντας, εμμέσως, τα ρωσικά άρματα μάχης.
Σχετικά με την ιδιότυπη σχέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας με την κοσμική εξουσία ο καθολικός ιερέας και καθηγητής Θεολογίας στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Ιερής Καρδιάς στο Μιλάνο, μονσινιόρ Φραντσέσκο Μπράσκι, ανέφερε στο εκκλησιαστικό περιοδικό Famiglia Cristiana τα εξής: «Στην ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας δεν υπήρξε ποτέ περίοδος που να τελούσε υπό καθεστώς ελευθερίας απέναντι στο κράτος, εκτός από τους λίγους μήνες που μεσολάβησαν μεταξύ της καθαίρεσης του Τσάρου Νικολάου Β’ και της Επανάστασης των Μπολσεβίκων, από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο του 1917. Μόνο τα τελευταία 25 χρόνια η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία άρχισε επίπονα να επεξεργάζεται ένα πρότυπο σχέσεων με το κράτος που δεν βασίζεται στην πλήρη συγχώνευση, και αυτό συμβαίνει ούτως ή άλλως στο πλαίσιο μιας παράδοσης – της βυζαντινής – που αδυνατεί να διακρίνει επαρκώς την αφοσίωση στην πολιτική εξουσία από τον κίνδυνο ολοκληρωτικής ισοπέδωσης της Εκκλησίας εντός της».
Πάντως ο Βλαντίμιρ Πούτιν, στις αρχές Φεβρουαρίου, απένειμε στον Μητροπολίτη Βολοκολάμσκ Ιλαρίωνα, πρόεδρο του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, μια από τις υψηλότερες ρωσικές τιμές: το παράσημο του Τάγματος Αλεξάντρ Νιέφσκι, του Αγίου Ευγενούς Πρίγκιπα του Κιέβου.
Ο ρώσος πρόεδρος, ακολουθώντας τα βήματα του Μεγάλου Πέτρου, χρησιμοποιεί συχνά και πρόθυμα τον Πατριάρχη Μόσχας ως εργαλείο για την ενίσχυση των όποιων εθνικών αξιών. Υπάρχει όμως και μια υπόγεια σύγκρουση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο (ο οποίος παραχώρησε την αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της Ουκρανίας), για τα πρωτεία του θρόνου της Κωνσταντινούπολης έναντι των άλλων Ορθοδόξων Εκκλησιών. Για να αντιμετωπίσουν την αυτοκεφαλία, οι αρχές της Μόσχας παραχώρησαν μεγαλύτερη αυτονομία (επιτρέποντας, για παράδειγμα τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας) στον μητροπολίτη Κιέβου Ονούφριο που παρέμεινε πιστός στη Ρωσία. Αλλά μεταξύ των προφανών στόχων της εισβολής του Πούτιν είναι σαφές ότι περιλαμβάνεται επίσης η απαλοιφή του σχίσματος και η εκ νέου απορρόφηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας και των 30 εκατομμυρίων πιστών της από την Αγία Μητέρα Ρωσία.