Μια Αγία για ευρωπαϊκά βραβεία

«Μοναχική και σπάνια / γυρνάς μεσ’ στα Βαλκάνια / ανέμους να θερίσεις», όπως τραγουδούσε και ο Δημήτρης Μητροπάνος στο «Ζεϊμπέκικο του Αρχάγγελου». Ή κάπως έτσι. Μια ανεμοχτυπημένη ερημική βυζαντινή και κυκλαδίτικη εκκλησία, αφιερωμένη στην Αγία Κυριακή (προστάτιδα του μητρικού θηλασμού), χτισμένη πάνω από 12 αιώνες πριν, κατάφερε να τραβήξει το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον. Από εκεί, από την ερημιά της, κάπου μία ώρα δρόμο από την Απείρα(ν)θο της Νάξου.

Οι παλιοί έλεγαν πως τα κυκλαδονήσια έχουν τουλάχιστον έναν ναό, ναΐσκο ή ξωκλήσι για κάθε ημέρα του χρόνου. Κάποια τηρούν το «μέτρο» των 365 ναών (ή περίπου). Η Νάξος θεωρείται ότι έχει 500 ναούς, ναΐσκους ή ξωκλήσια. Από αυτά κάπου 65 ανάγονται στον 5ο έως 12ο αιώνα, όπως μου εξηγεί ο αρχιτέκτονας συντηρητής Κλήμης Ασλανίδης. Αυθεντικό… Βυζάντιο, δηλαδή. Μόλις τρεις (όπως κάποιες άλλες εκκλησίες, σε Ρόδο, Μάνη, Αμοργό, Ευρυτανία και αλλού) ανάγονται στην περίοδο της Εικονομαχίας – από το 726 έως το 843 – όταν οι εικονοκλάστες του Βυζαντίου είχαν αποφασίσει να εξαφανίσουν όποια εικόνα Αγίων και να επιμείνουν στον ανεικονικό διάκοσμο. Από αυτές, μόνον η Αγία Κυριακή, ήταν σε καλύτερη κατάσταση, «από πλευράς έκτασης εικονογραφικού στρώματος».

Δεν είναι τυχαίο το πιο γνωστό απολυτίκιο της Αγίας Κυριακής: «Έσωσας τους εν σκότει της ειδωλομανίας, αίγλη των σων θαυμάτων, Κυριακή αθλοφόρε».

Με τα χρόνια και τους αέρηδες, η «μοναχική και σπάνια», είδε κοπάδια από ζωντανά να κατακλύουν το ιερό της, είδε τα κεραμίδια της πρώτα και τις πλάκες έπειτα να «εξαφανίζονται» από την σκεπή της, είδε τα νερά, την υγρασία, τη βλάστηση να την γεμίζουν επικίνδυνα και αυτόν τον σπάνιο ανεικονικό της διάκοσμο («σταυρούς, γεωμετρικά και φυτικά θέματα, καθώς και μοναδικές παραστάσεις πτηνών»), που ήταν τόσο καλά διατηρημένος και σε τόσο μεγάλη έκταση, να κινδυνεύει να χαθεί. Σε αυτή την κατάσταση την βρήκαν στη δεκαετία του ’60 που την πρωτανακάλυψαν, εκεί, στην ερημική της άκρη, με φόντο τα βράχια.

Χρειάστηκε να περάσουν άλλες τρεις σχεδόν δεκαετίες για να δείξει κάποιος έμπρακτο ενδιαφέρον και να φτάσει ως τις ημέρες μας να «σωθεί». Να συντηρηθεί και να αποκατασταθεί. Τόσο καλά, τόσο – ευρωπαϊκά – συνεργατικά, που όχι απλώς να κερδίσει το βραβείο Europa Nostra για αυτό το έργο, αλλά και το Grand Prix, κορυφαία διάκριση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την πολιτιστική κληρονομιά. Το οποίο και απονέμεται τοπικά το Σάββατο 6 Οκτωβρίου από εκπρόσωπο της Europa Nostra σε όσους έκαναν πραγματικότητα το έργο της συντήρησης και αποκατάστασης.

«Δεν θέλαμε να παραδώσουμε μία εκκλησία καινούργια, που να λάμπει, αλλά να διατηρήσουμε την εικόνα ενός ναού τόσων αιώνων, μέσα σε ένα παρθένο τοπίο», ήταν η εξήγηση της προσέγγισης από τον άρτι εκλεγέντα στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, επίκουρο καθηγητή Κλήμη Ασλανίδη, που μαζί με τον πρωτεργάτη του έργου Γιάννη Κίζη και την Χριστίνα Πινάτση, ανέλαβαν την «σωτηρία» της Αγίας Κυριακής (2013-2014). Προτού οι συντηρητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, υπό την εποπτεία της 2ας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, αναλάβουν να σώσουν και τον σπάνιο σε έκταση ανεικονικό διάκοσμο του ερημικού ναΐσκου (2015-2016). Με την πολύτιμη συνδρομή της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ), η οποία συνέβαλε στο πιο καθοριστικό ίσως: στην προσέλκυση χορηγιών – από το Ίδρυμα Ι. Φ. Κωστοπούλου, το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, την Μαρίνα και τον Θανάση Μαρτίνο.

Πάμε πίσω εκεί που είχαμε αφήσει την ιστορία της αφημένης στο χρόνο, τη φθορά, τους αέρηδες και την μοίρα της Αγία Κυριακή. Στο 1993, όταν τα μέλη των ελβετικών φιλελληνικών συλλόγων Jean-Gabriel Eynard της Γενεύης και Amitiés gréco-suisses της Λωζάννης έφτασαν ως το ναΐσκο και αποφάσισαν να τον πάρουν υπό την προστασία τους. Χρηματοδοτώντας αρχικά την αποτύπωση και προμελέτη για την αποκατάσταση του μνημείου, που θα μπορούσε να γίνει με ελβετικά συνεργεία. Χάρη σε εκείνη την προμελέτη και την καλή πρόθεση των Ελβετών φιλελλήνων έφτασε η πρόταση στο υπουργείο Πολιτισμού, με πρωτοβουλία που ανέλαβε στην συνέχεια (από το 2005) ο ελβετικός Σύλλογος Association Hagia Kyriaki Naxos, όπως μου εξήγησε ο πρόεδρός του Αλέξανδρος Αντίπας. Σε συνεργασία, από το 2010, με το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.

Έτσι, φτάσαμε στις εργασίες στερέωσης και στεγάνωσης του μνημείου και στην αποκατάσταση των σπανιότατων ανεικονικών τοιχογραφιών. Και σε μία ευρωπαϊκή σύμπραξη, αλλά και στην αγαστή συνεργασία για το έργο ιδιωτικών φορέων με δημόσιους. Στοιχεία που εξήραν στην τελετή απονομής των Ευρωπαϊκών Βραβείων για την Πολιτιστική Κληρονομιά 2018 / Διακρίσεων Europa Nostra, στο Βερολίνο, παρουσία του Προέδρου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Δρ. Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαϊερ, τον Ιούνιο: «Έχει επιδειχθεί εξαιρετική προσοχή στη διατήρηση του μνημείου με σεβασμό, εντός ενός μοναδικού περιβάλλοντος και φυσικού τοπίου σε μία απομακρυσμένη περιοχή. Με ιδιαίτερη φροντίδα αποκαταστάθηκε ένα μνημείο που ανήκει, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σε μία συχνά παραμελημένη κατηγορία πολιτιστικής κληρονομιάς». Η τελετή είχε για οικοδεσπότες τον διάσημο τενόρο Πλάθιντο Ντομίνγκο, Πρόεδρο της Europa Nostra και τον Ευρωπαίο Επίτροπο για την Εκπαίδευση, τον Πολιτισμό, τη Νεολαία και τον Αθλητισμό Τίμπορ Νάβρασιτς.

Τώρα, ακολουθεί η τοπική απονομή του Grand Prix, για την οποία οι κριτές της Europa Nostra έχουν δηλώσει: «Το έργο αποκατάστασης του οικοδομήματος και του διακόσμου του, που συνδέονται άμεσα με μία σημαντική περίοδο της ευρωπαϊκής σκέψης, έγιναν με σεβασμό κι ευαισθησία. Τα εξαιρετικά αποτελέσματα επετεύχθησαν χάρη σε μία διεθνή και διεπιστημονική συνεργασία, καθώς και στην συνέργεια ιδιωτικών και δημοσίων φορέων».