Εκατοντάδες τεράστιοι υπόλευκοι δίσκοι, διάσπαρτοι κατά μήκος μιας λεωφόρου στο κέντρο της Ντόχα του Κατάρ, είναι τοποθετημένοι κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μοιάζουν σα να έχουν χτυπήσει ο ένας πάνω στον άλλο δημιουργώντας ένα αλλόκοτο τοπίο από υπόστεγα, βεράντες και αινιγματικά παράθυρα.
Αυτός ο σωρός των «ιπτάμενων δίσκων» είναι το νέο Εθνικό Μουσείο του Κατάρ, που μόλις εγκαινιάστηκε στη Ντόχα, ένα εκπληκτικό έργο του γάλλου αρχιτέκτονα Ζαν Νουβέλ, και το τελευταίο επίτευγμα στην κούρσα των πολιτιστικών εξοπλισμών στην οποία έχουν επιδοθεί τα εμιράτα του Κόλπου. Δημιούργημα του Νουβέλ είναι και το λαμπερό Μουσείο του Λούβρου στο Αμπού Ντάμπι, το οποίο εγκαινιάστηκε πριν από δύο χρόνια. Και τώρα ο διάσημος γάλλος αρχιτέκτονας επιστρέφει με ένα τεράστιο φουτουριστικό ανάκτορο-μουσείο, το οποίο αφηγείται την ιστορία ενός μικροσκοπικού έθνους Βεδουίνων και αλιέων μαργαριταριών, το οποίο χάρη στην ανακάλυψη του φυσικού αερίου, μέσα σε μόλις 50 χρόνια έγινε η πιο πλούσια χώρα ανά κάτοικο στη Γη.
«Η αρχιτεκτονική είναι η μαρτυρία μιας εποχής», λέει ο δημιουργός του στον Guardian, «Αυτό το κτίριο είναι μαρτυρία αυτής της στιγμής του Κατάρ, που βρίσκεται σε μια πάρα πολύ ισχυρή περίοδο έχοντας υποστεί μια πάρα πολύ μεγάλη αλλαγή».
Η τεράστια επιρροή του πλούσιου σε φυσικό αέριο κράτους είναι εμφανής σε όλο τον κόσμο. Στο Λονδίνο, το Κατάρ κατέχει τώρα περισσότερη γη από τη βασίλισσα, αφού άρπαξε τα πάντα από το Canary Wharf και το Shard, μέχρι το Ολυμπιακό Χωριό, τα Chelsea Barracks και το Elephant and Castle, με το Harrods πετράδι του στέμματος στο πολυτελές χαρτοφυλάκιό του. Οι επενδύσεις του Κατάρ στο εξωτερικό κυμαίνονται από τράπεζες έως πανεπιστήμια, ενώ η αγοραστική του δύναμη στην παγκόσμια αγορά της τέχνης δεν έχει ταίρι. Ποια αρχιτεκτονική φόρμα, λοιπόν, θα μπορούσε να ενσωματώσει με τον καλύτερο τρόπο αυτή τη εκπληκτική εθνική ιστορία; Τι είδους μνημείο θα μπορούσε να αντιπροσωπεύσει τη χώρα με τη μεγαλύτερη ήπια δύναμη στον κόσμο;
Η πρώτη παρόρμηση του γάλλου αρχιτέκτονα ήταν να θάψει ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα κάτω από το έδαφος, πράγμα που όμως –καθόλου περίεργο- δεν άρεσε στον πελάτη του, ο οποίος αναζητούσε κάτι μάλλον πιο ορατό. Ο Νουβέλ λοιπόν γύρισε πίσω στο σχεδιαστήριό του και εμπνεύστηκε ένα άλλο κτίριο που θυμίζει «ρόδο της ερήμου», έναν περίπλοκο γεωλογικό σχηματισμό από ορυκτούς κρυστάλλους που μοιάζουν με τριαντάφυλλο.
Το φουτουριστικό κτίσμα, που προέκυψε μετά από εργασία 18 χρόνων, καλύπτει μια έκταση 40 στρεμμάτων και αναπτύχθηκε σαν βασιλικό παλάτι των αρχών του 1900 γύρω από μια κεντρική αυλή. Θυμίζει επίσης τα καραβάν σεράι των εμπορικών δρόμων της περιοχής, πανδοχεία όπου οι ταξιδιώτες και τα άλογά τους ξεκουράζονταν κατά τη διάρκεια μακρινών ταξιδιών. Κατά τα άλλα σχεδόν κανένα στοιχείο αυτού του παράξενου μουσείου δεν θυμίζει συμβατικό κτίριο. Ο τρόπος, με τον οποίο «συγκρούονται» μεταξύ τους οι δίσκοι, σχηματίζοντας άλλος μια βεράντα με υπέροχη θέα στον κόλπο και άλλος το απαραίτητο σκίαστρο, θυμίζει την σουρεαλιστική ομορφιά των γλυπτών του Κλάες Ολντενμπουργκ.
Οι 539 δίσκοι, από τους οποίους αποτελείται το Εθνικό Μουσείο του Κατάρ, είναι επενδυμένοι με 76.000 πάνελ από οπλισμένο σκυρόδεμα με υαλονήματα (ένα από τα πιο καινοτόμα οικοδομικά υλικά), και η κατασκευή τους κατέστη δυνατή χάρη σε ένα λογισμικό που αναπτύχθηκε από το γραφείο του μύθου της αρχιτεκτονικής Φρανκ Γκέρι (με προϋπολογισμό κατασκευής άνω των 400 εκατ. δολαρίων). Σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική blob των ρευστών εξωτερικών επιφανειών, το μουσείο έχει γεωμετρική ακαμψία και υλικά με τραχιά υφή, μοιάζει σαν να έχει αναδυθεί μέσα από το έδαφος. Και εξισορροπεί το ακατέργαστο με το λείο: ενώ οι δίσκοι έχουν την ακρίβεια κρυστάλλων, καταλήγοντας σε αιχμηρές άκρες, η αυλή έχει μια ωραία αμμώδη επιφάνεια, σαν να είναι έτοιμη να φιλοξενήσει ένα καραβάνι Βεδουίνων.
Στο εσωτερικό του αισθάνεται κανείς σαν να βρίσκεται μέσα σε ένα γεωλογικό χάσμα. Κεκλιμένες πλάκες δημιουργούν μια αίσθηση λαβυρίνθου με οροφές που ανεβαίνουν ψηλά πάνω από το λόμπι, πριν βυθιστούν και πάλι δημιουργώντας οξείες γωνίες και γκρεμούς. Το διαστημικό περιβάλλον ενισχύεται και από το γεγονός ότι το πάτωμα είναι επίσης κατασκευασμένο από ελαφρώς κεκλιμένα επίπεδα, που οδηγούν από τη μία αίθουσα στην άλλη με βαθμιαία κλίση.
«Η αρχιτεκτονική του Ζαν είναι απίστευτη», δήλωσε η πρόεδρος των μουσείων και αδελφή του εμίρη του Κατάρ, σεΐχα Αλ Μαγιάσα μπιντ Χαμάντ μπιν Καλίφα Αλ-Θάνι, πρόεδρος των μουσείων του Κατάρ, «αλλά είναι πολύ δύσκολο να κρεμάσεις κάτι στους τοίχους». Για το λόγο αυτό, η μορφή των εκθέσεων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από κινούμενα σχέδια που προβάλλονται με επιβλητικό τρόπο στους τοίχους καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος τους και δημιουργώντας το σκηνικό για μια πιο συμβατική έκθεση αντικειμένων σε βιτρίνες.
Ξεκινώντας από ένα απολίθωμα ψαριού 400 εκατ. ετών, τα εκθέματα στις 11 αίθουσες του μουσείου αρχίζουν από τη φυσική ιστορία, τη γεωλογία και την άγρια φύση του Κατάρ μέχρι την αρχαιολογία, τις πολιτιστικές παραδόσεις και την αλιεία μαργαριταριών, και συνεχίζονται με την ανακάλυψη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που άλλαξε τα πάντα στη χώρα. Η οικογενειακή ιστορία των σεΐχηδων τιμάται επίσης με την έκθεση προσωπικών τους αντικειμένων και μεταλλίων που τους έχουν απονεμηθεί από ξένα κράτη.
Γενικά τα εκθέματα ταιριάζουν, αλλά προς το παρόν είναι πολύ αραιά, οι συλλογές που υπάρχουν δεν είναι ικανές να γεμίσουν τις αίθουσες του μουσείου. Στο επίκεντρο βρίσκεται μια περιοδική έκθεση για την εντυπωσιακή ανοικοδόμηση της Ντόχα, που έχει επιμεληθεί το ολλανδικό γραφείο αστικού σχεδιασμού ΟΜΑ του Ρεμ Κούλχαας σε συνεργασία με την αρχιτέκτονα Φάτμα-αλ- Σαλαουί. Στην έκθεση παρουσιάζονται τα σχέδια της προϋπάρχουσας πόλης ενώ καταγράφονται επίσης τα έργα 11 αρχιτεκτόνων βραβευμένων με Πρίτσκερ, χάρη στα οποία διαμορφώθηκε η σύγχρονη ταυτότητα του Κατάρ.
Αυτό που λείπει, όμως, ολοσχερώς είναι η αναφορά στις οδυνηρές παρενέργειες αυτής της ταχείας ανάπτυξης. Σε αντίθεση με το Msheireb, ένα project αναγέννησης της παλιάς συνοικίας της Ντόχα, όπου μεταξύ άλλων δημιουργήθηκε και ένα μουσείο αφιερωμένο στους σκλάβους του εμιράτου, για το νέο Εθνικό Μουσείο του Κατάρ το ευαίσθητο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων απλά δεν υπάρχει. Είναι, όμως, ένα θέμα που το κοσμικό Κατάρ θα έπρεπε να είναι πιο πρόθυμο να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο.
Το 2016, σε μια έρευνα του Guardian σχετικά με τους όρους εργασίας στις κατασκευές στο Κατάρ αναφέρθηκαν παραβάσεις που κυμαίνονται από την παράτυπη ή μειωμένη καταβολή μισθών μέχρι την κατάσχεση διαβατηρίων και τα υψηλά επίπεδα συνθηκών σκλαβιάς. Εργάτες από το Νεπάλ που δούλεψαν στο εθνικό μουσείο, δήλωσαν στην βρετανική εφημερίδα ότι πληρώθηκαν πολύ χαμηλότερο μισθό από ό, τι τους είχε υποσχεθεί κατά την πρόσληψή τους στη χώρα τους.
Αντιμετωπίζοντας αυξημένο διεθνή έλεγχο κατά τη διάρκεια του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 2022, το Κατάρ εισήγαγε τώρα έναν κατώτατο μισθό για τους εργαζόμενους μετανάστες και λέει ότι προσπαθεί να αντικαταστήσει το σύστημα kafala (χορηγία) με ένα νέο συμβατικό σύστημα αλλά και να αποθαρρύνει τους εργοδότες να κρατούν τα διαβατήρια των εργαζομένων. Ωστόσο, για οργανώσεις όπως το Human Rights Watch (HRW), αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν είναι αρκετές.
«Ενώ το Κατάρ έχει κάνει μερικά σημαντικά βήματα για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος μέχρις ότου οι εργαζόμενοι μετανάστες να προστατεύονται από την κακομεταχείριση και την εκμετάλλευση», ανέφερε σχετικά ο αναπληρωτής διευθυντής του HRW Μέσης Ανατολής, Λάμα Φάκι, τονίζοντας ότι «τώρα είναι καιρός να δημιουργηθούν σταθερές μεταρρυθμίσεις στον τομέα των εργατικών δικαιωμάτων».
Η τελευταία αίθουσα του Εθνικού Μουσείου, που θα επικεντρωθεί στο σύγχρονο Κατάρ, δεν έχει ακόμη καλυφθεί. Το ανθρώπινο κόστος που έχουν οι ακόρεστες φιλοδοξίες της χώρας θα ήταν ένα αξιόλογο θέμα, γράφει ο ανταποκριτής του Guardian.