Η Τροία και οι ήρωες της: η Ωραία Ελένη, ο Αχιλλέας και τ’ άλλα παιδιά

Κάθε μυθιστορία που σέβεται τον εαυτό της περιέχει όλα τα συστατικά των ανθρωπίνων παθών: έρωτες, μίση, ίντριγκες, πολέμους, ξεριζωμό, περιπέτεια, αίμα, σκάνδαλα, μυστήριο, τιμωρίες. Και κυρίως ήρωες. Πόσo μάλλον η αρχετυπική μυθιστορία του κόσμου τούτου. Τα έπη του «παππού» Ομήρου. Που ξεκινούν τον ύστατο χρόνο του δεκαετούς – ιμπεριαλιστικού, κατά μία έννοια – πολέμου των αρχαίων Ελλήνων, των Αχαιών για την ακρίβεια, στην Τροία. Του Τρωϊκού Πολέμου, που δεν γέννησε μόνον τα ομηρικά έπη, αλλά και την ελληνική γραφή και το παγκόσμιο θέατρο (με την αρχαία τραγωδία) και πολλά άλλα.

Σας ήρθαν λιγάκι απότομα όλα αυτά; Θα τα εξηγήσουμε. Εντάξει, αφορμή είναι η μεγάλη έκθεση «Τροία: Μύθος και Πραγματικότητα», που εγκαινιάζει στις 21 Νοεμβρίου 2019, στο Λονδίνο, το Βρετανικό Μουσείο. Με πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, ακόμη και από τον περίφημο «Θησαυρό του Πριάμου», τον οποίο… κατέκτησε ο Κόκκινος Στρατός, αλλά και αρκετά νέα. Όπως εικαστικά έργα κυρίως της εποχής μας εμπνευσμένα από τον μύθο του Τρωικού Πολέμου, αλλά και των δύο μεγάλων ηρώων του: της Ωραίας Ελένης και του στρατηλάτη Αχιλλέα.

Από πού θέλετε να ξεκινήσουμε; Από τους ήρωες και την μυθική και πραγματική ιστορία τους ή, μήπως, καλύτερα, από τον ίδιο τον «πατέρα» Πόλεμο και τα ομηρικά έπη; Πάμε λοιπόν.

Καταρχάς, ξέρετε γιατί έγινε ο πόλεμος των Αχαιών με το βασίλειο του Πριάμου στην Τροία. Εξαιτίας της κλοπής της Ωραίας Ελένης από τον Πάρι, θα μου πείτε. Γιατί έτσι μας έμαθαν τα ομηρικά έπη, «το πρώτο και σημαντικότερο ογκώδες μυθιστόρημα στην ιστορία του ανθρώπου», κατά την καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, συγγραφέα, δημοσιογράφο και πρώτη γυναίκα που μετέφρασε ολόκληρη την «Ιλιάδα» του Ομήρου (το 2015), Κάρολαϊν Αλεξάντερ. Κι έπειτα, η λογοτεχνία. Και οι δάσκαλοί μας.

Στους πολέμους τίποτα δεν είναι ακριβώς όπως φαίνεται, με την πρώτη ματιά. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια κυρίαρχη υπερδύναμη (την Εποχή του Χαλκού και του κραταιού μυκηναϊκού πολιτισμού, γύρω στο 1200 – 1250 π.Χ.) της Ευρώπης η οποία καταλήγει να απειλεί την κυριαρχία της Ασίας, που ανήκε στους Πέρσες. Οι νέες – εξονυχιστικές των αρχαίων πηγών και της στρατηγικής – ιστορικές έρευνες, εκεί καταλήγουν, με δυο λόγια. Έτσι, οι Πέρσες παίρνουν το δικαίωμα να «απαντήσουν» με τους Περσικούς Πολέμους, στην γη της τότε Ευρώπης. Μάχη του Μαραθώνα, Ναυμαχία της Σαλαμίνας, Μάχη των Θερμοπυλών, καταστροφή της Ακρόπολης των Αθηνών.

Συνεννοηθήκαμε μέχρις εδώ; Ωραία. Πάμε παρακάτω. Γιατί να μας ενδιαφέρει η ιστορία, φερ’ ειπείν, της αρπαγής της Ωραίας Ελένης από τους Τρώες (από τον Πάρι) και η αντίδραση των Αχαιών, κατά την μυθιστορία; Δηλαδή, η άλλη εκδοχή της (παραπάνω) πραγματικότητας; Ή το ότι ο σύζυγός της, Μενέλαος και ο αδελφός του, βασιλιάς των Μυκηνών Αγαμέμνονας, την ζήτησαν πίσω; Ότι οι Τρώες απάντησαν «στείλτε κι εσείς πίσω την (βασιλικής καταγωγής) Μήδεια», που έκλεψε ο Ιάσονας, κατά την Αργοναυτική Εκστρατεία του ως την Κολχίδα για το μυθικό χρυσόμαλλο δέρας; Και όταν οι «διαπραγματεύσεις» έπεσαν σε κενό, κατέφυγαν στον «πατέρα όλων», πόλεμο;

Μας ενδιαφέρει. Τότε και πάντα. Γιατί μιλάμε για την πρωταρχική μυθιστορία του πολιτισμένου κόσμου (αν θεωρήσουμε ότι η επόμενη, παγκόσμιας ακτινοβολίας, ήταν η γέννηση του Χριστού, που χώρισε την Ιστορία στο πριν και το μετά, με το αυθαίρετο εν πολλοίς έτος «0»). Που είχε και ήρωες. Η σκιαγράφηση των πρωταγωνιστών του Τρωικού Πολέμου καταλαμβάνει σχεδόν τους μισούς από τους 15.693 ομηρικούς στίχους της «Ιλιάδας».

Μύθους και ήρωες. Από τους οποίους ακόμη και τόσες χιλιάδες έτη μετά γυρεύουμε να πιαστούμε, στα δύσκολα. Που μας δονούν και μας συγκινούν. Ακόμη και πάντα. Όχι μόνον επειδή από την ίδια μυθιστορία γεννήθηκαν οι εμβληματικές αρχαίες τραγωδίες, που στην πραγματικότητα πάνω στα έπη του Ομήρου πάτησαν για να θέσουν τα δάχτυλα επί τον τύπον των ήλων, για τα αιώνια ανθρώπινα πάθη.

Φανταστείτε, λοιπόν, πως με την παρούσα ιστορία ως οδηγό περιδιαβαίνουμε τις αίθουσες του Βρετανικού Μουσείου, στην έκθεση «Τροία: Μύθος και Πραγματικότητα».

Πρώτα η Ωραία Ελένη. Η Ελένη της Σπάρτης. Πρόσωπο μυθικό και πραγματικό συνάμα. Ο Ερίκος Σλίμαν τα δικά της ολόχρυσα κοσμήματα θεωρούσε πως βρήκε στην ανασκαφή της Τροίας. Τα κοσμήματα της Ελένης φέρει η αδελφή της Κλυταιμνήστρα, σύζυγος του Αγαμέμνονα και βασίλισσα των Μυκηνών, ματωμένη και κραδαίνουσα έναν πέλεκυ, στον τεράστιο πίνακα του Τζον Κόλιερ, από το 1892, που κλείνει την έκθεση «Τροία» στο Λονδίνο.

Η Ελένη, αχ, η Ελένη. Κατά την μυθική εκδοχή γεννήθηκε από την ερωτική συνεύρεση του βασιλιά των Θεών, Δία, με την Λήδα κατά μια εκδοχή, με την Νέμεση, κόρη της Νύχτας, που είχε μεταμορφωθεί σε χήνα κατά άλλη. «Ελένη, είσαι του Δία θυγατέρα, σαν άσπρος κύκνος ο γονιός σου στον κόρφο σ’ έσπειρε της Λήδας. Ύστερα σ’ όλη την Ελλάδα σε είπαν άδικη, άπιστη, άθεη, προδότρα», όπως έγραφε στην τραγωδία του «Ελένη» ο Ευριπίδης. Την ίδια νύχτα, της θεϊκής συνουσίας, ο «επίσημος» πατέρας της, Τυνδάρεως, βασιλιάς της Λακεδαίμονας πλάγιασε με την σύζυγό του, Λήδα. Έτσι, γεννήθηκαν η Ελένη και ο Πολυδεύκης, αλλά και η Κλυταιμνήστρα και ο Κάστορας (των Διόσκουρων), που όλα – παιδιά θεών ή μη – τα λογάριαζε παιδιά του ο Τυνδάρεως.

Πάντα σύμφωνα με νεότερες έρευνες, την Ελένη, στα 12 της, επιχείρησε να την κλέψει ο πρώτος της ξάδερφος, Εναρφόρος. Όμως, τελικά την έκλεψε και την έφερε στην κλίνη του ο 50χρονος χήρος τότε ημίθεος βασιλιάς Θησέας, που ήθελε να τεκνοποιήσει με κόρη θεών. Κάπως έτσι η Ελένη υπήρξε η αιτία για έναν ακόμη πόλεμο, πολύ πριν τον Τρωικό. Τα αδέρφια βούτηξαν την Αττική στο αίμα για να την πάρουν πίσω. Εκείνη, τελικά γέννησε στο Άργος το πρώτο της παιδί, που το έδωσε στην αδελφή της, Κλυταιμνήστρα, για να το μεγαλώσει στις Μυκήνες, κατά τον Ησίοδο. Και το όνομα αυτού: Ιφιγένεια. Ναι, η θυσιασμένη υπέρ ούριων ανέμων από τον θετό της πατέρα Αγαμέμνονα, όταν ξεκινούσε για την εκστρατεία στην Τροία. Μάρτυρας και η θυσία της στο αγγείο του 370 – 355 π.Χ. στην έκθεση «Τροία».

Από φόβο μην του την κλέψουν πάλι, ο Τυνδαρέως κάλεσε αχαιούς πρίγκιπες για να την παντρέψει. Κι εκείνη διάλεξε τον Μενέλαο, αδελφό του Αγαμέμνονα. Με τον οποίο απέκτησε μία ακόμη κόρη, την Ερμιόνη. Όταν την έκλεψε πια από το παλάτι του Μενέλαου, στην Σπάρτη, ο πρίγκιπας της Τροίας Πάρις και έγινε αφορμή δεύτερου, πιο αιματηρού ακόμη, πολέμου, η Ελένη φέρεται να γέννησε άλλα πέντε παιδιά με τον Πάρι. Και όταν εκείνος σκοτώθηκε, την διεκδίκησαν τα δύο αδέλφια του και παντρεύτηκε τελικά τον Διήφοβο, που βρήκε το θάνατο από το σπαθί του Μενέλαου, μέσα στο πολύχρυσο παλάτι της Τροίας.

Σύμφωνα με το μύθο, μετά τον Τρωικό Πόλεμο η Ελένη κατέληξε στην Αίγυπτο (όπου απέφυγε τελικά τον γάμο με το γιο του Πρωτέα), με εντολή του Δία. Αφού πρώτα ο Ερμής την «μετέφερε» στο νησάκι απέναντι από το Λαύριο, την αρχαία Ελένης Νήσο, ή την σημερινή Μακρόνησο.

Οσο προχωράει όμως αυτή η ιστορία προσγειωνόμαστε όλο και πιο πολύ από τον μύθο στην πραγματικότητα. Το τέλος της Ελένης φαίνεται πως γράφτηκε στην αργολική αποικία της Ρόδου, όπου πήγε για να βρει την παιδική της φίλη, βασίλισσα Πολυξώ, χήρα εξαιτίας του Τρωικού Πολέμου. Εκείνη την δέχτηκε, αλλά μια νύχτα θεραπαινίδες ντυμένες ως Ερινύες την έσυραν γυμνή, για να την κρεμάσουν στο αγαπημένο δέντρο της Αφροδίτης. Έναν πλάτανο. Εκεί, δίπλα, οι Ρόδιοι την έστησαν ναό και την λάτρεψαν. Ελένη Δενδρίτις, μετά θάνατον η κόρη του Δία. Στολισμένη

Νεότερες έρευνες στα μυθολογικά και στον Ησίοδο καταλήγουν σε μια άλλη αιτία: με τον Τρωικό Πόλεμο ο Δίας θέλησε να ελαφρύνει τη Γη από το «περίσσιο βάρος», των κατοίκων της. Και αρκούσε να ρίξει ανάμεσα στους θνητούς μια ποθητή γυναίκα και να παντρέψει την Νηρηίδα Θέτιδα με έναν θνητό, τον Πηλέα. Για να γεννηθεί ένας ήρωας, ο Αχιλλέας. Και προκαλώντας έναν αιματηρό πόλεμο. Αυτόν που κατέγραψε το 750-700 π.Χ. ο ραψωδός Όμηρος, μεταφέροντας ένα, όπως προκύπτει και αρχαιολογικά και ιστορικά, μύθο πεντακοσίων ετών. Δια της αρχέτυπης μυθιστορίας του, οι αρχαίοι Έλληνες «ανακάλυψαν» την γραφή τους, με βάση το φοινικικό αλφάβητο. Για να καταγράψουν τα σεπτά ομηρικά έπη, για τα πάθη τα ανθρώπινα, και να τα απαγγέλλουν κάθε χρόνο στα Παναθήναια και αλλού.

«Το ηρωικό αφήγημα του Ομήρου, που έλκυε τις ρίζες του στον εξαφανισμένο μυκηναϊκό κόσμο, έγινε συρμός. Οι χαρακτήρες του, θείοι και θνητοί, όχι μόνο ενέπνευσαν την τέχνη και την λογοτεχνία, αλλά επιπλέον θεωρήθηκαν και πρόσωπα που υπήρξαν στην πραγματικότητα. Ο Τρωικός Πόλεμος είχε γίνει. Ο Θουκυδίδης, ο οποίος συνέγραψε την ιστορία του τον 5ο αιώνα π.Χ., ισχυρίστηκε ότι η μακρά (σ.σ.: δεκαετής) διάρκεια του πολέμου, είχε οδηγήσει στην αποσταθεροποίηση των ελληνικών κρατών κατά τα τέλη του Σκοτεινού Αιώνα», όπως έρχεται να προσθέσει σε ένα άρθρο της στο βρετανικό BBC, υπό τον τίτλο «Τι μας λέει η Ιλιάδα για τη θρησκευτική λατρεία και τον Πόλεμο», η Κάρολαϊν Αλεξάντερ, συγγραφέας και του βιβλίου «Ο πόλεμος του Αχιλλέα: Η πραγματική ιστορία της Ιλιάδας και του Τρωικού Πολέμου» (Εκδόσεις Πατάκη, 2014). Στην «Ιλιάδα» η ίδια αναγνωρίζει «τον ακρογωνιαίο λίθο της ελληνικότητας».

Όσο για τον Αχιλλέα; Τον ήρωα από την αρχαία (θεσσαλική) Φάρσαλο και αρχηγό των εξασκημένων στην μάχη Μυρμιδόνων από την Φθία. Που η Θέτις, για να τον κάνει αθάνατο, τον είχε βαφτίσει στις φλόγες της ιερής φωτιάς ή στα νερά της Στυγός, κρατώντας τον από τη φτέρνα, κατά τον μύθο. Και έφτασε μετά τον χαμό του στην Τροία να τον θρηνεί, μαζί με τις άλλες Νηρηίδες, 17 ολόκληρα μερόνυχτα.

Παράξενο, αλλά ενώ στην «Ιλιάδα» διαρκώς προαναγγέλλεται από τον Όμηρο ο θάνατός του, δεν υπάρχει πουθενά περιγραφή του τρόπου που τον βρήκε στην αχίλλειο πτέρνα του η σαϊτιά του Πάρι. Για να δικαιολογεί όσα μας έμαθαν οι δάσκαλοί μας ή γλυπτά, όπως εκείνο το περίφημο μαρμάρινο αντίγραφο του «Θανάτου του Αχιλλέα», στο Μον Ρεπό της Κέρκυρας, το οποίο γίνεται έμβλημα και για την έκθεση «Τροία».

Η «Ιλιάδα» ξεκινάει με αυτόν τον ήρωα: «Τη μήνι, θεά, τραγούδα μας, του ξακουστού Αχιλλέα, ανάθεμά τη, που έφερε περιττές πίκρες στους Αχαιούς και έστειλε πλήθος ψυχές παλικαριών στον Άδη, στους σκύλους ρίχνοντας τα κορμιά τους και στα όρνια – έτσι το θέλησε ο Δίας». Στο ίδιο ομηρικό έπος, ο βασιλιάς Πρίαμος επισκέπτεται ως ικέτης τον Αχιλλέα και τον εκλιπαρεί να του επιστρέψει τη σορό του γιου του Έκτορα, για να τον θάψει με τιμές. Κατά μία θεωρία, η κορυφαία αυτή σκηνή προστέθηκε στο έπος πολύ αργότερα, για να γίνει αρεστό στα ακροατήρια της Ανατολίας, που εκτίμησαν τα ομηρικά έπη.

Εκείνο που μας παρέδωσαν αρχαίες πηγές για τον μύθο (και κατά ένα μέρος για την πραγματικότητα) είναι ότι ο Αχιλλέας, προτού ξεκινήσει με τους Μυρμιδόνες για τον Τρωικό Πόλεμο, σε μια στάση του στην Σκύρο ερωτεύθηκε την Δηιδάμεια, κόρη του βασιλιά Λυκομήδη. Καρπός του έρωτά τους ήταν ο Νεοπτόλεμος, που εκδικήθηκε το θάνατό του, μπαίνοντας στην Τροία με τον οδύσσειο Δούρειο Ίππο: σκότωσε τον βασιλιά Πρίαμο και τον Αστυάνακτα, γιο του Έκτορα και της Ανδρομάχης και θυσίασε την Πολυξένη, μικρότερη κόρη του Πριάμου και της συζύγου του Εκάβης, στον τάφο του πατέρα του, Αχιλλέα.

Στην έκθεση «Τροία» του Βρετανικού Μουσείου θέση έχει ένα σκληρό, ματωμένο, έργο του Σάι Τουόμπλι, Η εκδίκηση του Αχιλλέα» (1962).

Λίγο πιο κάτω, ο πίνακας του Νόρμαν Γουίλκινσον «Troops landing on C Beach, Suvla Bay» (για τα στρατεύματα που, το 1915, αποβιβάζονταν στην Καλλίπολη, το σημερινό τουρκικό Γκελίμπολου, πολύ κοντά στην αρχαία Τροία) συνδέεται με το χειρόγραφο του ποιήματος του Πάτρικ Σο-Στιούαρτ «I saw a man this morning», που απευθύνεται στον ήρωα Αχιλλέα (κάτω αριστερά).

Μήπως, κλείνοντας, ήρθε η ώρα να αναζητήσουμε την ουσία, το μήνυμα, αιώνιο και πανανθρώπινο της πρωταρχικής μυθιστορίας του Ομήρου. Έτσι όπως «είδε», ποιητικά, τον Τρωικό Πόλεμο; «Ότι ο νικητής μοιράζεται την ανθρώπινη φύση ακόμη και με τους πιο ευάλωτους από τους κατακτημένους», υποστηρίζει στο BBC η Κάρολαϊν Αλεξάντερ. Και, κυρίως, ότι «καθαρή και ανόθευτη νίκη στον πόλεμο δεν υπάρχει. Η Ιλιάδα μας διδάσκει ότι στον Πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι». Ένα πολεμικό έπος καταδικάζει τον πόλεμο! Μήνυμα στο οποίο ήρθαν να πλειοδοτήσουν οι αρχαίοι τραγικοί. Όπως ο Ευριπίδης, με τα λόγια του Ποσειδώνα στις εμβληματικές, αντιπολεμικές «Τρωάδες» του: «Είναι ανόητος όποιος κυριεύει πόλεις. Αφού ερημώσει ναούς και ιερά και μνήματα, κι ο ίδιος κατόπιν χάνεται». Ή ο Νεοπτόλεμος στον «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλή: «Ο πόλεμος προτιμά να σκοτώνει, όχι τον δειλό, αλλά πάντα τους γενναίους».