Ο «John Doe», όπως είναι το ψευδώνυμο του πληροφοριοδότη πίσω από την εκτεταμένη διαρροή εμπιστευτικών εγγράφων που πυροδότησε την μεγαλύτερη δημοσιογραφική έρευνα στον πλανήτη, αποκαλύπτει τα κίνητρα και τους σκοπούς του.
Ο «Doe» παρέδωσε το απόρρητο υλικό πριν από έναν χρόνο στη γερμανική εφημερίδα Süddeutsche Zeitung και στη Διεθνή Σύμπραξη Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ), οι οποίοι το μοιράστηκαν με περισσότερους από 370 δημοσιογράφους σε όλο τον κόσμο.
Το Protagon συμμετείχε στην έρευνα και στις αποκαλύψεις των Panama Papers μαζί με άλλα 106 μέσα ενημέρωσης παγκοσμίως. Δημοσιεύει λοιπόν σήμερα το μανιφέστο του ανθρώπου που πρωτοστάτησε για να πέσει άπλετο φως στον μυστηριώδη κόσμο των υπεράκτιων εταιρειών.
Από τον John Doe
«Η εισοδηματική ανισότητα είναι ένα από τα καθοριστικά ζητήματα της εποχής μας. Επηρεάζει όλους μας, σε ολόκληρο τον κόσμο. Η συζήτηση για την ολοένα και αυξανόμενη επιρροή της μαίνεται εδώ και χρόνια, με πολιτικούς, ακαδημαϊκούς και ακτιβιστές στον ίδιο βαθμό ανήμπορους να σταματήσουν την ανάπτυξή της παρά τις αμέτρητες ομιλίες, στατιστικές αναλύσεις, τις λίγες πενιχρές διαμαρτυρίες, και τα περιστασιακά αποδεικτικά στοιχεία. Παρόλα αυτά, τα ερωτήματα παραμένουν: Γιατί; Και γιατί τώρα;
Τα Panama Papers παρέχουν μια συναρπαστική απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα: μαζική, διάχυτη διαφθορά. Και δεν είναι τυχαίο ότι η απάντηση αυτή έρχεται από ένα δικηγορικό γραφείο. Κάτι παραπάνω από ένα γρανάζι στη μηχανή της «διαχείρισης του πλούτου», η Mossack Fonseca χρησιμοποίησε την επιρροή της για να γράψει και να λυγίσει νόμους σε ολόκληρο τον κόσμο ώστε να ευνοήσει συμφέροντα εγκληματιών για μια περίοδο δεκαετιών. Στην περίπτωση της νήσου Νιούε (https://panamapapers.icij.org/20160403-mossack-fonseca-offshore-secrets.html), η εταιρεία δημιούργησε και λειτούργησε ουσιαστικά ένα φορολογικό παράδεισο από την αρχή μέχρι το τέλος. Ο Ραμόν Φονσέκα και ο Γιούργκεν Μοσάκ θα μας έκαναν να πιστέψουμε ότι οι offshore της εταιρείας τους, μερικές φορές ονομάζονται «οχήματα ειδικού σκοπού»,«είναι ακριβώς όπως τα αυτοκίνητα (https://next.ft.com/content/ec5952e0-fad6-11e5-8f41- df5bda8beb40). Αλλά οι πωλητές μεταχειρισμένων αυτοκινήτων δεν γράφουν νόμους. Και τα «ειδικού σκοπού» οχήματα που παρήγαγαν χρησιμοποιούνταν πολύ συχνά για απάτες, σε μεγάλη κλίμακα.
Οι εταιρείες-κελύφη (offshore) συχνά συνδέονται με το έγκλημα της φοροδιαφυγής, αλλά τα Panama Papers δείχνουν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι, αν και οι offshore εταιρείες δεν είναι παράνομες εξ ορισμού, χρησιμοποιούνται για ένα ευρύ φάσμα σοβαρών εγκλημάτων που πηγαίνουν πέρα από την φοροδιαφυγή (https://www.youtube.com/watch?v=F6XnH_OnpO0). Αποφάσισα να εκθέσω τη Mossack Fonseca γιατί νόμιζα ότι οι ιδρυτές, οι υπάλληλοι και οι πελάτες της θα πρέπει να δώσουν απαντήσεις για τους ρόλους τους σε αυτά τα εγκλήματα, εκ των οποίων μόνο μερικά έχουν έρθει στο φως μέχρι σήμερα. Θα χρειαστούν χρόνια, ίσως και δεκαετίες, για γίνει γνωστή η πλήρης έκταση των άθλιων πράξεων της επιχείρησης.
Εν τω μεταξύ, μια νέα παγκόσμια συζήτηση έχει ξεκινήσει, γεγονός το οποίο είναι ενθαρρυντικό. Σε αντίθεση με την ευγενική ρητορική του παρελθόντος που παραλείπει προσεκτικά κάθε πρόταση των αδικιών από την ελίτ, αυτή η συζήτηση επικεντρώνεται άμεσα σε αυτό που έχει σημασία.
Σε σχέση με αυτό, έχω μερικές σκέψεις
Για την ιστορία, δεν εργάζομαι για οποιαδήποτε κυβέρνηση ή υπηρεσία πληροφοριών, άμεσα ή με σύμβαση, και δεν έχω ποτέ εργαστεί. Οι απόψεις μου είναι εντελώς προσωπικές, καθώς ήταν δική μου απόφαση να μοιραστώ τα έγγραφα με την Süddeutsche Zeitung και τη Διεθνή Σύμπραξη Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ), όχι για οποιοδήποτε συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό, αλλά απλώς και μόνο επειδή κατάλαβα από το περιεχόμενο της δουλειάς τους ότι μπορούν να κατανοήσουν την κλίμακα των αδικιών που περιγράφονται στα έγγραφα.
Η επικρατούσα αφήγηση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης μέχρι στιγμής έχει επικεντρωθεί στο σκάνδαλο σχετικά με το τι είναι νόμιμο και επιτρέπεται σε αυτό το σύστημα. Το τι επιτρέπεται είναι πράγματι σκανδαλώδες και πρέπει να αλλάξει. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα άλλο σημαντικό γεγονός: το δικηγορικό γραφείο, οι ιδρυτές του και οι εργαζόμενοι, στην πραγματικότητα εν γνώσει τους παραβίαζαν πληθώρα νόμων σε όλο τον κόσμο, κατ’ επανάληψη. Δημοσίως επικαλέστηκαν άγνοια, αλλά τα έγγραφα δείχνουν λεπτομερή γνώση και εσκεμμένη αδικοπραγία. Τουλάχιστον γνωρίζουμε ήδη ότι η Mossack ψεύδεται προσωπικά ενώπιον ομοσπονδιακού δικαστήριο στη Νεβάδα (https://www.publicintegrity.org/2016/04/03/19506/offshore-law-firm-runs-trouble-las-vegas), και γνωρίζουμε επίσης ότι υπάλληλοι-τεχνικοί πληροφορικής της εταιρείας επιχείρησαν να καλύψουν αυτά τα ψέματα. Θα πρέπει σε όλους να ασκηθούν διώξεις χωρίς να υπάρχει ειδική μεταχείριση.
Στο τέλος, χιλιάδες διώξεις θα μπορούσαν να προκύψουν από τα Panama Papers, αν οι αρχές είχαν πρόσβαση στα έγγραφα και τα αξιολογούσαν. Το ICIJ και τα συνεργαζόμενα μέσα ενημέρωσης ορθώς δήλωσαν ότι δεν θα παρέχουν τα έγγραφα σε υπηρεσίες επιβολής του νόμου. Εγώ, όμως, θα ήμουν πρόθυμος να συνεργαστώ με τις αρχές, στο βαθμό που μπορώ.
Τούτου λεχθέντος, έχω παρακολουθήσει τον έναν μετά τον άλλον, πληροφοριοδότες και ακτιβιστές στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, των οποίων η ζωή καταστράφηκε αφού έφεραν στο φως προφανείς αδικίες. Ο Εντουαρντ Σνόουντεν έχει εγκλωβιστεί στη Μόσχα, εξορίστηκε λόγω της απόφασης της κυβέρνησης Ομπάμα να του ασκήσουν δίωξη στο πλαίσιο του νόμου για κατασκοπεία. Για τις αποκαλύψεις του σχετικά με τις δραστηριότητες της NSA, του αξίζει υποδοχή ήρωα και βραβείο, όχι εξορία. Ο Μπράντλεϊ Μπίρκενφελντ βραβεύθηκε με εκατομμύρια για τις πληροφορίες που παρείχε για την ελβετική τράπεζα UBS – και παρόλα αυτά εξέτισε ποινή φυλάκισης που του επέβαλαν αμερικανοί δικαστές. Ο Αντουάν Ντελτούρ δικάζεται αυτή την περίοδο επειδή παρείχε σε δημοσιογράφους πληροφορίες σχετικά με το πώς το Λουξεμβούργο χορηγεί μυστικές ευνοϊκές φορολογικές συμφωνίες σε πολυεθνικές εταιρείες, ουσιαστικά κλέβοντας δισεκατομμύρια φορολογικών εσόδων από τις γειτονικές χώρες του. Και υπάρχουν πολλά ακόμη παραδείγματα.
Διεθνείς συνεργασίες ΜΜΕ
Οι πληροφοριοδότες που εκθέτουν αναμφισβήτητες αδικίες, είτε αυτοί προέρχονται μέσα από το σύστημα που εκθέτουν είτε έξω από αυτό, αξίζουν την ασυλία από τις διώξεις, τελεία. Μέχρι οι κυβερνήσεις να θεσμοθετήσουν νομική προστασία για τους πληροφοριοδότες, οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου θα πρέπει απλώς να εξαρτώνται από δικές τους πληροφορίες ή από διεθνείς συνεργασίες ΜΜΕ μέσω των οποίων αποκαλύπτονται έγγραφα.
Ως εκ τούτου, καλώ την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Βρετανικό Κοινοβούλιο, το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών, και όλα τα έθνη να αναλάβουν άμεση δράση, όχι μόνο για την προστασία των πληροφοριοδοτών αλλά και να βάλουν ένα τέλος στην παγκόσμια κατάχρηση των εταιρικών μητρώων. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση, το εταιρικό μητρώο κάθε χώρας-μέλους θα πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμο, με λεπτομερή διαθέσιμα στοιχεία για τους τελικούς πραγματικούς δικαιούχους. Το Ηνωμένο Βασίλειο μπορεί να είναι υπερήφανο για τις εγχώριες πρωτοβουλίες του έως τώρα, αλλά εξακολουθεί να έχει σημαντικό ρόλο στον τερματισμό του οικονομικού απορρήτου στις υπεράκτιες κτήσεις του, που είναι αναμφισβήτητα ο ακρογωνιαίος λίθος της θεσμικής διαφθοράς σε όλο τον κόσμο. Και οι ΗΠΑ σαφώς δεν μπορούν πλέον να εμπιστεύονται τις πενήντα πολιτείες τους όσον αφορά την ορθή λήψη αποφάσεων για τα δικά τους εταιρικά δεδομένα. Εχει εδώ και καιρό περάσει η στιγμή που το Κογκρέσο θα μπορούσε να παρέμβει και να επιβάλλει τη διαφάνεια με τη θέσπιση κανονισμών για την αποκάλυψη των εταιρικών δεδομένων και την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά.
Και ενώ οι αρετές της κυβερνητικής διαφάνειας εκθειάζονται στις συνόδους κορυφής, η εφαρμογή στην πράξη είναι μία εντελώς διαφορετική ιστορία. Είναι κοινό μυστικό ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου για τη συλλογή πόρων για τις προεκλογικές εκστρατείες. Η φοροδιαφυγή δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί, την ώρα που οι αιρετοί αποζητούν χρήματα από τις ίδιες ελίτ που έχουν τα ισχυρότερα κίνητρα για να αποφύγουν τους φόρους σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο τμήμα του πληθυσμού. Αυτές οι ανούσιες πολιτικές πρακτικές έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο τους και είναι πλέον παράλογες. Η μεταρρύθμιση του αμερικανικού ραγισμένου συστήματος χρηματοδότησης των προεκλογικών εκστρατειών δεν μπορεί να περιμένει.
Φυσικά, αυτά δεν είναι τα μόνα ζητήματα που χρειάζονται επιδιόρθωση. Ο νεοζηλανδός πρωθυπουργός Τζον Κέι ήταν περιέργως σιωπηλός για το ρόλο της χώρας του στην ανάδειξη των Νήσων Κουκ ως Μέκκα της απάτης. Στη Βρετανία, οι Συντηρητικοί δεν ντρέπονται για την απόκρυψη των δικών τους πρακτικών που αφορούν υπεράκτιες εταιρείες, ενώ η Τζένιφερ Σάσκι Κάλβερι, διευθύντρια της υπηρεσίας για την αντιμετώπισης οικονομικών εγκλημάτων στο αμερικανικό υπουργείο Οικονομικών μόλις ανακοίνωσε την παραίτησή της (http://www.wsj.com/articles/financial-crimes-enforcement-network-director-calvery-to-depart-1461693902) για να μεταπηδήσει στην HSBC, μία από τις πλέον διαβόητες τράπεζες στον πλανήτη. Και έτσι το γνωστό θρόισμα των «περιστρεφόμενων πορτών» της Αμερικής αντηχεί μέσα σε εκκωφαντική παγκόσμια σιωπή από χιλιάδες ακόμα -να- ανακαλυφθούν τελικούς πραγματικούς δικαιούχους, οι οποίοι πιθανώς να προσεύχονται ότι η αντικαταστάτριά της θα είναι εξίσου άβουλη. Απέναντι στο πρόσωπο της πολιτικής δειλίας, των πειρασμών να παραδοθεί στην ηττοπάθεια, της επιχειρηματολογίας ότι το στάτους κβο παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητο, τα Panama Papers είναι, αν μη τι άλλο, ένα εκτυφλωτικό σύμπτωμα της ηθικής που νοσεί και αποσυντίθεται στην κοινωνία μας.
50 χρόνια παταγώδους αποτυχίας
Αλλά το θέμα είναι τελικά πάνω στο τραπέζι, και το ότι οι αλλαγές παίρνουν χρόνο δεν αποτελεί έκπληξη. Επί πενήντα χρόνια, οι εκτελεστικές, νομοθετικές και δικαστικές εξουσίες σε ολόκληρο τον πλανήτη έχουν αποτύχει παταγωδώς να αντιμετωπίσουν τις «μεταστάσεις» των φορολογικών παραδείσων στην επιφάνεια της Γης. Ακόμα και σήμερα, ο Παναμάς λέει ότι θέλει να είναι γνωστός όχι για τα papers αλλά για περισσότερα πράγματα, όμως η κυβέρνησή του διεξήγαγε έρευνα μόνο για ένα από τα «αλογάκια» στο καρουσέλ των υπεράκτιων εταιρειών.
Οι τράπεζες, οι χρηματοοικονομικές ρυθμιστικές αρχές και οι φορολογικές αρχές έχουν αποτύχει. Αποφάσεις που έχουν ληφθεί λειτουργούν χαριστικά για τους πλούσιους, ενώ εστιάζουν αντ ‘αυτών στους πολίτες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος.
Απελπιστικά αναχρονιστικά και αναποτελεσματικά, τα δικαστήρια έχουν αποτύχει. Οι δικαστές έχουν πολύ συχνά συναινέσει στα επιχειρήματα των πλουσίων, των οποίων οι δικηγόροι -και όχι μόνο η Mossack Fonseca- είναι καλά εκπαιδευμένοι στο να τιμούν το γράμμα του νόμου, ενώ ταυτόχρονα κάνουν τα πάντα που περνούν από το χέρι τους για να βεβηλώνουν το πνεύμα του.
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν αποτύχει. Πολλά δίκτυα ενημέρωσης είναι καρτουνίστικες παρωδίες των προηγούμενων εαυτών τους, δισεκατομμυριούχοι φαίνεται να έχουν για χόμπι την ιδιοκτησία εφημερίδων, περιορίζοντας την κάλυψη σε σοβαρά θέματα που αφορούν τους πλούσιους, ενώ σοβαροί ερευνητές δημοσιογράφοι δεν χρηματοδοτούνται. Οι επιπτώσεις είναι πραγματικές: εκτός από την Süddeutsche Zeitung και το ICIJ, και παρά τους ρητούς ισχυρισμούς για το αντίθετο, αρκετά σημαντικά μέσα ενημέρωσης και οι συντάκτες τους εξέτασαν τα Panama Papers. Επέλεξαν να μην σκεπάσουν το θέμα. Η πικρή αλήθεια είναι ότι ανάμεσα στους πιο γνωστούς και ικανούς οργανισμούς ενημέρωσης στον κόσμο, δεν υπήρχε ούτε ένας που ενδιαφερόταν για την ιστορία. Ακόμη και το Wikileaks δεν απάντησε, κατ ‘επανάληψη.
Αλλά πάνω απ’ όλα, το νομικό επάγγελμα έχει αποτύχει. Η δημοκρατική διακυβέρνηση εξαρτάται από υπεύθυνα άτομα σε ολόκληρο το σύστημα που κατανοούν και τηρούν τη νομοθεσία, όχι από αυτούς που την κατανοούν και την εκμεταλλεύονται. Κατά μέσο όρο, οι δικηγόροι έχουν διαφθαρεί τόσο βαθιά που είναι επιτακτική ανάγκη να πραγματοποιηθούν σημαντικές αλλαγές στο επάγγελμα, πολλές περισσότερες από τις ήπιες προτάσεις που ήδη βρίσκονται στο τραπέζι. Για αρχή, ο όρος «δεοντολογία» έχει καταστεί οξύμωρο σχήμα. Η Mossack Fonseca δεν λειτουργούσε σε κενό, μόνη της – παρά τα επανειλημμένα πρόστιμα και τις τεκμηριωμένες παραβάσεις, βρήκε συμμάχους και πελάτες σε μεγάλα δικηγορικά γραφεία σχεδόν σε κάθε χώρα. Κι αν η κατάρρευση των οικονομικών του κλάδου δεν αποτελεί ισχυρή απόδειξη, δεν υπάρχει σήμερα καμία αμφιβολία ότι οι δικηγόροι δεν πρέπει πλέον να επιτρέπεται να δρουν ρυθμιστικά ο ένας τον άλλον. Απλά δεν λειτουργεί. Εκείνοι που είναι σε θέση να πληρώνουν τα περισσότερα θα μπορούν πάντα να βρουν έναν δικηγόρο για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα, είτε ο δικηγόρος αυτός εργάζεται στην Mossack Fonseca ή σε άλλη νομική εταιρεία την οποία δεν γνωρίζουμε. Τι γίνεται όμως με την υπόλοιπη κοινωνία;
Ο αντίκτυπος και η διάβρωση
Ο συλλογικός αντίκτυπος αυτών των αποτυχιών ήταν η πλήρης διάβρωση των ηθικών προτύπων, οδηγώντας τελικά σε ένα νέο σύστημα που εξακολουθούμε να αποκαλούμε Καπιταλισμό, αλλά ο οποίος ισοδυναμεί με οικονομική σκλαβιά. Σε αυτό το σύστημα –το δικό μας σύστημα- οι σκλάβοι δεν έχουν επίγνωση τόσο της ιδιότητάς τους όσο και των αφεντικών τους, οι οποίοι ζουν σε έναν διαφορετικό κόσμο όπου τα άυλα δεσμά είναι προσεκτικά κρυμμένα ανάμεσα σε δεσμίδες απρόσιτης νομικής ορολογίας. Το τρομακτικό μέγεθος της βλάβης στον κόσμο θα πρέπει να μας σοκάρει και να μας ξυπνήσει. Αλλά όταν χρειάζεται ένας πληροφοριοδότης να σημάνει τον συναγερμό, αυτό είναι αιτία για ακόμα μεγαλύτερη ανησυχία: σημαίνει ότι οι μηχανισμοί της δημοκρατίας έχουν αποτύχει, ότι η κατάρρευση είναι συστημική, και ότι η σοβαρή αστάθεια θα μπορούσε να είναι πολύ κοντά. Ετσι, τώρα είναι η ώρα για πραγματική δράση. Και η πραγματική δράση αρχίζει κάνοντας ερωτήσεις.
Οι ιστορικοί μπορούν εύκολα να διηγηθούν πώς τα θέματα που αφορούν τη φορολογία και τις ανισορροπίες της εξουσίας οδήγησαν σε επαναστάσεις κατά το παρελθόν. Στη συνέχεια, η στρατιωτική δύναμη ήταν απαραίτητη για την υποταγή των λαών, ενώ σήμερα, το να περιορίζει κανείς την πρόσβαση στις πληροφορίες είναι εξίσου αποτελεσματικό ή και περισσότερο, δεδομένου ότι πρόκειται για μια πράξη συχνά αόρατη. Ωστόσο, ζούμε σε μια εποχή όπου η ψηφιακή αποθήκευση είναι ανέξοδη και απεριόριστη και οι γρήγορες συνδέσεις στο Internet υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα. Δεν παίρνει πολύ για να συνδέσετε τις τελείες: από την αρχή μέχρι το τέλος, την έναρξή της έως την παγκόσμια εξάπλωσή της μέσω των μέσων, η επόμενη επανάσταση θα είναι ψηφιοποιημένη.
Ή ίσως έχει ήδη αρχίσει».
*Ο Χάρης Καρανίκας είναι μέλος της ICIJ