«Ο Σεργκέι Ιβάνοβιτς Στσούκιν από το 1897 άρχισε να συλλέγει έργα που δεν ήταν καθόλου δημοφιλή και που τα σνόμπαραν τα μεγάλα μουσεία όπως το Λούβρο. Ηταν έργα του γούστου του. Πιθανώς να έβλεπε στους καλλιτέχνες που συνέλεγε τη μεγάλη αλλαγή που ερχόταν.
»Ενας τέτοιος συλλέκτης θα μπορούσε να υπάρχει μόνο σε μια χώρα που περιμένει… την επανάσταση. Ο Στσούκιν αγόραζε την τέχνη που προμήνυε τους μετέπειτα κατακλυσμούς σε όλο τον πλανήτη».
Τα πιο πάνω λόγια ανήκουν στην Ιρίνα Αντόνοβα, διευθύντρια του μουσείου Πούσκιν, στη Μόσχα, το οποίο θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα στη ρωσική πρωτεύουσα.
Ποιος ήταν όμως αυτός ο παράξενος και παντοδύναμος συλλέκτης;
Ο Σεργκέι Ιβάνοβιτς Στσούκιν (1854-1936), μέγας εμποροβιομήχανος υφασμάτων από τη Μόσχα ήταν φίλος του κορυφαίου ιμπρεσάριου και καλλιτέχνη του χορού Σεργκέι Ντιαγκίλεφ. Ο τελευταίος στα τέλη του 19ου αιώνα σύστησε στον επιχειρηματία την καλλιτεχνική πρωτοπορία της Ευρώπης. Κι έτσι, το 1897, ο Στσούκιν σ’ ένα ταξίδι του στο Παρίσι αγόρασε τον πρώτο του Μονέ.
Μέσα σε μία δεκαετία, ως το 1907 δηλαδή, οι Μονέ έγιναν 13. Επίσης ο φιλόδοξος συλλέκτης είχε αποκτήσει 8 Σεζάν, 16 Γκογκέν της ταϊτινής περιόδου, 4 Βαν Γκογκ, 3 Ρενουάρ, 5 Ντεγκά, 7 Ρουσό…
Το ανάκτορο-μουσείο
Τα έργα ο Στσούκιν δεν τα είχε καταχωνιασμένα σε αποθήκες. Ζούσε μαζί τους, στην κατοικία του, το ανάκτορο Τρουμπέσκοϊ στην οδό Πετρόφσκι στη Μόσχα. Οι πίνακες ήταν κρεμασμένοι στα δωμάτια σαν εικονίσματα σε εκκλησία. Οι συνδυασμοί των έργων για κάθε δωμάτιο ή αίθουσα του ανακτόρου γίνονταν είτε χρωματικά, είτε ως είδος (π.χ. ιμπρεσιονιστές, μετα-ιμπρεσιονιστές, μοντερνιστές, κυβιστές κτλ.) είτε ανά καλλιτέχνη.
Τον Σεπτέμβριο του 1909, ο Στσούκιν αγόρασε τον πρώτο του Πικάσο – τη «Γυναίκα με τη βεντάλια». Στον ισπανό ζωγράφο τον είχε συστήσει ο Ματίς, που στο μεταξύ έγινε φίλος του. Εως το 1914, η συλλογή περιελάμβανε 50 Πικάσο – από την μπλε περίοδο, από τα πρώτα κυβιστικά έργα καθώς και από τα κυβιστικά κολάζ.
Η περίφημη αυτή συλλογή έκανε τον Στσούκιν ιδιαίτερα δημοφιλή στην προοδευτική τάξη των ρώσων επιχειρηματιών της προεπαναστατικής περιόδου. Μάλιστα έδωσε νέα καλλιτεχνική κατεύθυνση σε πολλούς από αυτούς, οι οποίοι ήταν επίσης συλλέκτες, όπως οι αδελφοί Μπότκιν, οι εξάδελφοι Τρετιακόφ, οι αδελφοί Μορόζοφ καθώς και ο Σάβα Μαμόντοφ.
Ο Στσούκιν από το 1909 κάθε Κυριακή άνοιγε το ανάκτορό του το κοινό, ώστε να έρθουν οι Μοσχοβίτες σε επαφή με τη γαλλική καλλιτεχνική πρωτοπορία. Σύντομα, ο κόσμος που συνέρρεε για να δει τη συλλογή ήταν τόσος πολύς, ώστε ο συλλέκτης αναγκάστηκε να κάνει το σπίτι του μουσείο τρεις φορές την εβδομάδα.
Ανάμεσα τους φιλότεχνους που έσπευδαν να δουν τη συλλογή, υπήρχαν και πολλοί καλλιτέχνες της μετέπειτα επανάστασης, όπως οι Λαριόνοφ, Τάτλιν, Πετρόφ-Βόντκιν και Γκριγκόριεφ. Εκεί, μπροστά στους πίνακες του Πικάσο, του Ματίς, του Ρουσό, πήραν σχήμα ο ρωσικός κυβισμός, ο κονστρουκτιβισμός και ο σουπρεματισμός – δηλαδή η θαυμάσια ρωσική πρωτοπορία.
Οι απανωτοί θάνατοι
Ωστόσο παράλληλα με την ανάπτυξη της συλλογής, η μοίρα άρχισε να χτυπάει αλύπητα την οικογένεια του Στσούκιν. Το 1905 ο μικρότερος γιος του, ο Σεργκέι, αυτοκτόνησε – πήδηξε από γέφυρα και πνίγηκε στον παγωμένο ποταμό Μόσχοβα. Δύο χρόνια αργότερα, το 1907, η σύζυγος του συλλέκτη, Λίντια Γκριγκόριεβνα, υπέκυψε στον καθολικό καρκίνο.
Τότε, ο Στσούκιν, για να ξορκίσει το κακό από το ανάκτορο, πήγε να προσκυνήσει τον ναό της Αγίας Αικατερίνης του Σινά – το διάσημο μοναστήρι του 4ου αιώνα στην Αίγυπτο. Στην ολιγόμηνη παραμονή του εκεί ανακάλυψε την αφρικανική τέχνη, τα ξύλινα γλυπτά αλλά είδε και τη σύνδεσή τους με τους μοντέρνους καλλιτέχνες – τον Πικάσο και τον Ματίς. Το θανατικό όμως, δεν είχε τελειωμό. Τον ίδιο χρόνο (1907), ο νεότερος αδελφός του συλλέκτη Ιβάν Ιβάνοβιτς, μόνιμος κάτοικος Παρισιού, πέθανε κι αυτός. Επίσης τρία χρόνια αργότερα (1910), ο τρίτος γιος του, ονόματι Γκριγκόρι, αυτοκτόνησε με περίστροφο.
Ο Στσούκιν για μια πενταετία (1905-1910) έβρισκε στην τέχνη παρηγοριά. Ταξίδευε στο Παρίσι, αγόραζε έργα, έκανε αναθέσεις στους καλλιτέχνες που του άρεσαν. Εν συνεχεία πίσω στη Μόσχα άνοιγε το σπίτι του στον κόσμο για να δει τους πίνακες και να διώξει τον παγωμένο θάνατο από τους τοίχους και τα δωμάτια. Φυσικά ανάμεσα στους επισκέπτες του Τρουμπέσκοϊ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που έβλεπαν τα μοντερνιστικά έργα και θεωρούσαν ότι ο Στσούκιν τρελάθηκε από το πένθος και πετούσε τα λεφτά του σε σαχλαμάρες…
Η επανάσταση του Φεβρουαρίου το 1917 βρήκε τον Στσούκιν βασιλιά των τεχνών. Οι προοδευτικοί καλλιτέχνες που αντλούσαν έμπνευση από τη συλλογή του τα προηγούμενα χρόνια τον ανέβασαν σε καλλιτεχνικό βάθρο υψηλότερο από εκείνο που απολάμβανε επί τσαρισμού.
Αλλά τότε πια ο συλλέκτης ήταν 63 ετών, κουρασμένος και λυπημένος από τα απανωτά πένθη. Δεν άντεχε μέσα στον πόνο του να ζήσει και τη φούρια της επανάστασης, που σάρωνε τη χώρα και έφερνε αλλαγές ραγδαίες, ριζοσπαστικές, επίπονες και αιματηρές. Τον Αύγουστο του 1918 μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του, Νάντια Αφανάσιεβνα, την τρίχρονη κόρη τους, και τον εναπομείναντα ζωντανό γιο από τον προηγούμενο γάμο του, Ιβάν, εγκατέλειψαν το ανάκτορο Τρουμπέσκοϊ στη Μόσχα, άφησαν πίσω τους τη συλλογή, και δραπέτευσαν κρυφά για το Παρίσι.
Τα διατάγματα και η δυτική τέχνη
Τον Νοέμβριο του 1918, το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού (υπουργικό συμβούλιο), με το Λένιν ως πρόεδρο, εξέδωσε υπογεγραμμένο από τον Λένιν διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο «απαλλοτρίωνε» τη συλλογή προς όφελος της εκπαίδευσης του ρωσικού λαού, μαζί με το ανάκτορο, στο οποίο αυτή φυλασσόταν.
Το Τρουμπέσκοϊ λοιπόν στην οδό Πετρόφσκι, έγινε την ίδια χρονιά το Κρατικό Μουσείο της Νέας Δυτικής Τέχνης (Μέρος Α’). Υπήρχε και Μέρος Β’, επίσης στη Μόσχα, το οποίο στεγαζόταν στο ανάκτορο του έτερου μεγάλου συλλέκτη και προσωπικού φίλου του Στσούκιν, Ιβάν Μορόζοφ, στην οδό Πρετσίστενκα. Το 1928 οι δύο συλλογές ενώθηκαν, στο ανάκτορο του Μορόζοφ. Εκεί συγκεντρώθηκαν και άλλες μικρότερες προεπαναστατικές συλλογές – συνολικά τα έργα έφταναν 800. Το ενιαίο πλέον Κρατικό Μουσείο της Νέας Δυτικής Τέχνης παρουσίαζε επισήμως τη μεγαλύτερη συλλογή μοντέρνας τέχνης στον κόσμο. Τη συλλογή αυτή θεωρούσαν χρέος τους να την επισκεφθούν όλοι οι αριστεροί διανοούμενοι από κάθε χώρα εκείνη την εποχή.
Το 1936 ο Στσούκιν πέθανε στο Παρίσι. Το 1941, υπό τη γερμανική απειλή, οι συλλογές πακεταρίστηκαν και μεταφέρθηκαν για ασφάλεια σε αποθήκες πέρα από τα Ουράλια Ορη. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επέστρεψαν θριαμβευτικά στη θέση τους.
Το 1948 το Κρατικό Μουσείο της Νέας Δυτικής Τέχνης στην οδό Πρετσίστενκα έκλεισε με διάταγμα του Στάλιν – εξαιτίας των αστικών, κοσμοπολίτικων και λανθασμένου προσανατολισμού μηνυμάτων που το οίκημα περνούσε στον λαό της ΕΣΣΔ. Ετσι οι δύο συλλογές, μοιράστηκαν στα δύο μεγάλα μουσεία της χώρας – στο Ερμιτάζ (Πετρούπολη) και στο Πούσκιν (Μόσχα).
Στο Δάσος της Βουλώνης
Στη μεγάλη έκθεση που διοργανώνει το Ιδρυμα Louis Vuitton στον ομώνυμο εντυπωσιακό εκθεσιακό χώρο του σταρ αρχιτέκτονα Φρανκ Γκέρι στο δάσος της Βουλώνης, παρουσιάζονται 130 ζωγραφικά έργα από τη συλλογή του Στσούκιν στο Ερμιτάζ και 8 γλυπτά της συλλογής από το Πούσκιν. Όλα τα έργα αγοράστηκαν από τον συλλέκτη στο χρονικό διάστημα 1898-1914. Επίσης, εκτίθενται και δύο έργα του Ματίς από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, τα οποία ο συλλέκτης είχε μεν πληρώσει αλλά δεν παρέλαβε ποτέ, εξαιτίας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Παράλληλα δε με την έκθεση των γάλλων πρωτοπόρων, παρουσιάζονται και ορισμένα χαρακτηριστικά έργα της ρωσικής πρωτοπορίας από τη μόνιμη συλλογή της Πινακοθήκης Τρετιακόφ (Μόσχα) καθώς και από τη συλλογή Κωστάκη που εκτίθεται στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Τα έργα αυτά είναι: 8 Μάλεβιτς, 5 Κλιούν, 3 Τάτλιν, 2 Ρότσενκο κ.α.
Η έκθεση στο Παρίσι είναι η μεγαλύτερη της συλλογής Στσούκιν που έχει γίνει ποτέ εκτός Ρωσίας. Για τον σκοπό αυτό διατίθεται ολόκληρο το μουσείο του Ιδρύματος Louis Vuitton. Εκεί, θα γίνει αναπαράσταση του τρόπου με τον οποίο εκτίθεντο τα έργα στο ανάκτορο Τρουμπέσκοϊ, όσο το κατοικούσε ο ίδιος ο συλλέκτης. Ο χώρος του Μουσείου στο Παρίσι χωρίστηκε σε δωμάτια καθ’ εικόνα του ρωσικού ανακτόρου.
Επίσης, στην έκθεση αναπαρίσταται και η μεγάλη σκάλα του ανακτόρου, με τα δύο μνημειώδη έργα του Ματίς, «La danse» και «La musique» που ο καλλιτέχνης δημιούργησε ειδικά για να τοποθετηθούν εκεί, το 1909. Στον ίδιο χώρο ο βρετανός σκηνοθέτης Πίτερ Γκρίναγουεϊ παρουσιάζει μία εγκατάσταση πολυμέσων που δείχνει τη διαδικασία ανάθεσης, δημιουργίας, τοποθέτησης και παρουσίασης των έργων αυτών στο μοσχοβίτικο κοινό το 1909.
Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο στα γαλλικά, τα αγγλικά και τα ρωσικά, τον οποίο επιμελήθηκε η διευθύντρια του Μουσείου Πικάσο στο Παρίσι (2005-2014), Αν Μπαρντασαρί.
Τέλος, τον Φεβρουάριο του 2017, θα πραγματοποιηθεί διεθνές επιστημονικό συμπόσιο στον χώρο του Ιδρύματος Louis Vuitton, στο οποίο θα συμμετέχουν ιστορικοί και ιστορικοί τέχνης για να μελετήσουν τον ρόλο των μεγάλων συλλεκτών, όπως ο Στσούκιν, στη δημιουργία της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης του 19ου και του 20ού αιώνα.
Το συμπόσιο θα κλείσει με παραστάσεις χορού και συναυλίες που δείχνουν την καλλιτεχνική ανταλλαγή που πραγματοποιήθηκε μεταξύ Γαλλίας και Ρωσίας στις αρχές του 20ού αιώνα. Ας μην ξεχνάμε πως η περίφημη «Ιεροτελεστία της άνοιξης» του Ιγκόρ Στραβίνσκι, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά παγκοσμίως στο Παρίσι στις 29 Μαΐου του 1913. Ιμπρεσάριος ήταν ο Σεργκέι Ντιαγκίλεφ, ο άνθρωπος που μύησε τον Στσούκιν στη γαλλική πρωτοπορία των εικαστικών. Τα δε κοστούμια του μπαλέτου, είχε σχεδιάσει η Γκαμπριέλ Κοκό Σανέλ.
Η έκθεση
«Icons of Modern Art. The Shchukin collection»
Fondation Louis Vuitton: λεωφ. Μαχάτμα Γκάντι, Νο 8, Δάσος της Βουλώνης, Παρίσι
Διαρκεί: 22/10/2016 – 20/02/2017
Τιμή εισιτηρίου: από 5 έως 16 ευρώ, οικογενειακό 32 ευρώ