Φεστιβάλ Καστελόριζου: τα ντοκιμαντέρ για το «ελληνικό όραμα»

«Ακόμη και ο καλύτερος στρατός της Ευρώπης, με τόσο βαρύ οπλισμό, δεν μπορεί να προχωρήσει πάνω από 20 χιλιόμετρα την ημέρα. Πώς γίνεται και ο ελληνικός στρατός μπορεί και επελαύνει 115 χιλιόμετρα την ημέρα;» Την απορία του γάλλου στρατηγού στην Σμύρνη μας μετέφερε  – γραπτώς – ο Μικρασιάτης ανταποκριτής δέκα εφημερίδων Κώστας Μισαηλίδης, που κάλυψε δημοσιογραφικά την απόβαση του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, στις 2 Μαΐου 1919.

Και είναι ενδεικτική όχι κάποιας στρατιωτικής υπεροχής, αλλά ενός εθνικού οράματος. Γι’ αυτό το ελληνικό όραμα μιλάει και η Πολίτισσα ερευνήτρια και ιστορικός Ειρήνη Σαρίογλου, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Πόλης και συνιδρύτρια του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ): «Ένας ολόκληρος λαός πίστεψε σε ένα όραμα. Σήμερα, στην Ελλάδα του 2019, δεν μιλάμε για οράματα. Τότε, είχαν όραμα και πίστεψαν με θέρμη σε αυτό. Σημασία δεν έχει αν προδόθηκε μετά. Όπου και να πήγαμε στην Ελλάδα δεν υπήρχε κανείς που κάποιος πρόγονός του να μην είχε πολεμήσει γι’ αυτό το όραμα. Θέλαμε, λοιπόν, να τιμήσουμε αυτό τον λαό που πίστεψε στο όραμα και το υπηρέτησε με απίστευτες θυσίες. Και να μνημονεύσουμε, με ένα βιβλίο και ένα ντοκιμαντέρ, του Αλέξανδρου Παπαηλιού, το «Η Ανατολή έδυσε», την 2α Μαΐου 1919, ημερομηνία της απόβασης του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, που είναι σημαντική γι’ αυτό το όραμα».

Όπως θα καταλάβατε, είμαστε ήδη στο θέμα μας. Το ιστορικό ντοκιμαντέρ «Η Ανατολή έδυσε», με επιστημονική σύμβουλο την πρόεδρο του ΙΔΙΣΜΕ, που θα είναι κορυφαία στιγμή του 4ου Διεθνούς Φεστιβάλ «Πέρα από τα Σύνορα», που θα στρέψει τα φώτα στο ακριτικό Καστελόριζο, από 25 Αυγούστου έως 1 Σεπτεμβρίου 2019. Δεν είναι τυχαίο ότι τα βραβεία του φεστιβάλ, το οποίο φέτος είχε ρεκόρ 404 ντοκιμαντέρ που υποβλήθηκαν (για να προβληθούν 25, τα 7 ελληνικά και τα άλλα από 18 χώρες της υφηλίου), απονέμει η Βουλή των Ελλήνων. Και φέτος γίνεται και με την αρωγή της Πρεσβείας της Αυστραλίας, καθώς στην μακρινή ήπειρο ζει σήμερα η πολυπληθέστερη κοινότητα Καστελοριζιών. Κάπου 100.000 ψυχές. Αρκετές από αυτές, δεύτερης και τρίτης γενιάς, σε υψηλότατα αξιώματα στην Αυστραλία, όπως μου εξηγεί η Ειρήνη Σαρίογλου. Χώρια η συνεργασία, φέτος, με το Εθνικό Κέντρο Οπτικών Μέσων και Επικοινωνίας, ΕΚΟΜΕ, που θα απονείμει και το ειδικό Βραβείο Μεσογειακής Φιλίας, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ.

Πίσω, στην Μικρασιατική Εκστρατεία. Με μια ηχηρή υποσημείωση, από την κυρία Σαρίογλου: «Έχουμε συνηθίσει να επικεντρωνόμαστε στην Καταστροφή. Της Σμύρνης. Και να μνημονεύουμε ημερομηνίες που έχουν να κάνουν με αυτήν. Και όχι στο όραμα ή στον ξεχωριστό, εντυπωσιακό πολιτισμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Όταν αυτός κινδύνευσε, πολλοί έστειλαν επιστολές στον Ελευθέριο Βενιζέλο με επικλήσεις «Σώστε μας!» Οι επιστολές βρίσκονται στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών, στην οδό Ζαλοκώστα».

Λίγοι ακόμη θυμούνται ότι ο Σουλτάνος, αφού πρώτα απευθύνθηκε για δάνειο στις ξένες δυνάμεις που διαφέντευαν την περιοχή, για να σώσει – οικονομικά – την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατέφυγε τελικά και στον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας για δανεισμό. Όπου «το Καστελόριζο, το οποίο ανήκε στην Ανατολή, στην Λυκία, ήταν το εφοπλιστικό κέντρο της εποχής. Με πρότυπο την μεγάλη Αρχόντισσα της Ιωνίας, την Σμύρνη. Και αυτοί οι Καστελοριζιοί εφοπλιστές ήθελαν με τα χρήματά τους να κάνουν κάτι για τον τόπο. Και επένδυσαν στον Πολιτισμό. «Πνεύμα, προκοπή και πίστη», όπως παραθέτει χαρακτηριστικά τις αρετές των Ελλήνων της Μικράς Ασίας (αρνείται τον όρο «πρόσφυγες») και του Καστελορίζου η κυρία Σαρίογλου. Η οποία μου θυμίζει ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν πρωτεύουσα και σημείο αναφοράς του Ελληνισμού για 17 αιώνες, όταν η Αθήνα είναι πρωτεύουσα για λιγότερο από δύο αιώνες.

«Όλα αυτά τα θαυμαστά, στο Καστελόριζο τουλάχιστον, κατέρρευσαν «στον βομβαρδισμό από τους Γερμανούς και μετά στη λεηλασία από τους Βρετανοϊνδούς, που όπως απέδειξε η ιστορική έρευνα, αφού πούλησαν τα λάφυρά τους στα παζάρια της Κύπρου, έβαλαν τη μεγάλη πυρκαγιά στη Μεγίστη για να μην μείνει ούτε ίχνος από τη – βρετανική – λεηλασία. Ένα μεγάλο, πολύτιμο αρχείο που έφτασε στο ΙΔΙΣΜΕ και θα το εκδώσουμε σύντομα, προσφέρει νέα αποκαλυπτικά στοιχεία».

Ποιος θυμάται σήμερα, ότι οι εύποροι Έλληνες της Μικράς Ασίας υπήρξαν κάτι σαν το ΔΝΤ της εποχής και δάνεισαν τον Σουλτάνο; – αναρωτιέται η πρόεδρος του ΙΔΙΣΜΕ και «ψυχή» του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελορίζου και του διαδικτυακού κέντρου www.beyondborders.gr. Σύμβουλος και σε ένα επίσης πολύτιμο ντοκιμαντέρ για το Καστελόριζο, το οποίο μου δηλώνει ότι θα «επανεκδοθεί» σύντομα, για να θυμίσει την αίγλη του ακριτικού νησιού και να το τιμήσει «με την αίγλη που του αξίζει». Πέρα από το ντοκιμαντέρ «Η Ανατολή έδυσε» για την Μικρασιατική Εκστρατεία, που ακριβώς στην επέτειο των 100 ετών, την 2α Μαΐου 2019, παρουσιάστηκε επίσημα στο Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΑ, αλλά και στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Μήπως αυτά τα χρέη, του ελληνικού ΔΝΤ, θέλησαν να σβήσουν, με φωτιά και γιαταγάνι, οι Νεότουρκοι του Κεμάλ Ατατούρκ;

Ο άγνωστος ιάπωνας ήρωας

Αν εμμένουμε στις ημερομηνίες της Καταστροφής, μια 15λεπτη ταινία animation, που διαγωνίζεται στο φετινό Φεστιβάλ Καστελορίζου, με την υπογραφή του σκηνοθέτη Ζάχου Σαμολαδά, υπό τον τίτλο «Tokei Maru», προσπαθεί να φωτίσει μια άγνωστη ανθρώπινη ιστορία, με φόντο τις φλόγες της Σμύρνης, το Σεπτέμβριο του 1922. Ο ήρωας αυτής της συγκινητικής ιστορίας παραμένει – ύστερα από χρόνια ιστορικής έρευνας – άγνωστος, ακόμη. Μόνον ως «Κύριος Λου» αναφέρεται σε ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Αθήναι».

Ο άγνωστος πλοίαρχος του ιαπωνικού εμπορικού πλοίου «Tokei Maru» (ή Θαλασσινό Ρολόι, αν θέλετε), βλέποντας Έλληνες και Αρμένιους να πασχίζουν να κρατηθούν ζωντανοί στα νερά της Σμύρνης, φέρεται να έδωσε εντολή στο πλήρωμα να μεταφέρει στο κατάστρωμα το πολύτιμο φορτίο, μετάξι, πορσελάνες και δαντέλες (αξίας 200.000 στερλινών, σύμφωνα με ιστορικούς, το αντίστοιχο 35 ή 48, κατ’ άλλη εκδοχή, σημερινών εκατομμυρίων ευρώ), και να το ρίξει στο νερό. Για να ανεβάσει όσους περισσότερους μπορούσε. Σύμφωνα με μαρτυρίες, 825 κατάφερε να σώσει ο «κύριος Λου». Ανάμεσα στις μαρτυρίες, και εκείνη της Άννας Χάρλοου, συζύγου του αμερικανού καθηγητή Μπιρτζ στο Διεθνές Κολέγιο της Σμύρνης. Αλλά και το τηλεγράφημα προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ του αμερικανού προξένου στη Σμύρνη, Τζορτζ Χόρτον, που μιλάει για την πράξη του άγνωστου ιάπωνα πλοιάρχου. Και αυτό την ώρα που τα πληρώματα στα πλοία των ξένων δυνάμεων και των επιταγμένων ελληνικών όχι μόνον είχαν πάρει εντολή να μην επιβιβάζουν κόσμο, αλλά και να σπρώχνουν με τη βία στη θάλασσα όσους προσπαθούσαν  να βρουν σωτηρία από την πύρινη κόλαση της Σμύρνης.

Τα τελευταία χρόνια ιστορικοί στην Ιαπωνία, την Ελλάδα, αλλά και τις Ηνωμένες Πολιτείες ερευνούν την συγκινητική ιστορία, αναζητώντας – εις μάτην ακόμη – την ταυτότητα του «κυρίου Λου». Η καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τόκιο, Νανάκο Μουράτα-Σαουαγιανάγκι, με σπουδές στην Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, είχε – όπως και αρκετοί Αμερικανοί συνάδελφοί της – ως αφετηρία ένα κεφάλαιο στο μπεστ σέλερ του Τζέφρυ Ευγενίδη «Middlesex». Εκεί, η γιαγιά του κεντρικού ήρωα, Δεισδαιμόνα, πρόσφυγας από τη Σμύρνη που είχε μεταναστεύσει στις ΗΠΑ δηλώνει αντίθετα με τους πολλούς, μετά τον βομβαρδισμό του Περλ Χάρμπορ, ότι οι Ιάπωνες είναι καλοί. Η ιστορικός συνέκρινε αυτό το στοιχείο με άλλα που είχε συναντήσει και με τις μαρτυρίες και ξεκίνησε την έρευνά της, στην οποία εν πολλοίς βασίστηκε και το φιλμάκι του Ζάχου Σαμολαδά. Ο οποίος με την σειρά του αποφάσισε να το γυρίσει, αρχικά σε animation, όταν είδε το 2016 μία τιμητική πλάκα στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας στην Τριανδρία Θεσσαλονίκης: «Στον Ιάπωνα πλοίαρχο που έσωσε Έλληνες πρόσφυγες από την Καταστροφή της Σμύρνης το 1922». Το μικρό δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ είναι, κατά τον Ζάχο Σαμολαδά, το πρώτο βήμα. Ελπίζει μέχρι το 2022, στην 100ή επέτειο από την Καταστροφή της Σμύρνης, να έχει έτοιμη μια μεγάλου μήκους ταινία για τον σωτήρα «κύριο Λου» και το ιαπωνικό «Tokei Maru».

Μια συγκινητική «Δεύτερη ευκαιρία»

Ένας τεράστιος γυμνασμένος Λιθουανός. Ακούει στο όνομα Ρόκας. Η μητέρα του τον είχε εγκαταλείψει μικρό, για να ενταχθεί σε μια αίρεση. Ο πατέρας, μόνιμα μεθυσμένος. Στα 17 του, του δίνουν μια βαλίτσα και 10.000 δολάρια για να περάσει τα σύνορα. Τον συλλαμβάνουν στην Ελλάδα και τον κλείνουν, με ποινή κάθειρξης 16 ετών, στις φυλακές Αυλώνας.

«Τον συνάντησα όταν έκανα το ντοκιμαντέρ μου για τους μαθηματικούς Κωνσταντίνο Δασκαλάκη και Χρήστο Παπαδημητρίου που ανέτρεψαν την θεωρία του Νομπελίστα Τζον Φορμπς Νας», ξεκινάει την ιστορία του ο Μενέλαος Καραμαγγιώλης, σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «Δεύτερη ευκαιρία», που θα διαγωνιστεί στο Φεστιβάλ Καστελορίζου. Η δεύτερη ευκαιρία του Ρόκας είναι το θέμα του Καραμαγγιώλη, που έχει γυρίσει άλλες 11 ταινίες δεύτερων ευκαιριών, που προβλήθηκαν από την ΕΡΤ. «Ο Ρόκας μόλις είχε πάρει βραβείο Μαθηματικών, στα οποία αν και κακός μαθητής είχε κλίση. Ενώ το πιο λογικό ήταν να ακολουθήσει την παραβατικότητα μέσα στην φυλακή εκείνος έτυχε να συναντήσει έναν νεαρό κρατούμενο που είχε φυλακιστεί σε διαμαρτυρία για την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Ήταν ο μόνος πιο μορφωμένος, που ήξερε και αγγλικά και μπορούσε να συνεννοηθεί με τον Ρόκας. Έτσι πήγε μαζί του στο σχολείο της φυλακής. Εκεί του καρφώθηκε το παρανοϊκό σχέδιο να μάθει ελληνικά και να σπουδάσει στο Πολυτεχνείο. Τα κατάφερε και τα δύο μέσα σε δυόμισι χρόνια».

Το ντοκιμαντέρ που ακολουθεί την πορεία του Ρόκας, ο οποίος σήμερα είναι στο πτυχίο του από το ΕΜΠ, έγινε μάρτυρας στην ενεργοποίηση της απέλασης του νεαρού Λιθουανού, που ευτυχώς χάρη στον καθηγητή του και τη «Δεύτερη ευκαιρία» δεν υλοποιήθηκε.

Στα γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ του Μενέλαου Καραμαγγιώλη, που έχει διαγράψει μια εντυπωσιακή πορεία σε διεθνή Φεστιβάλ και έχει ζητηθεί να προβληθεί σύντομα από το αμερικανικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο PBS, ο Ρόκας αρχικά δεν έδειχνε το πρόσωπό του – και ως ανήλικος. Όμως, κάποια στιγμή ζήτησε να εμφανιστεί, φάτσα φόρα, στον φακό για να ενθαρρύνει, όπως είπε, και άλλα παιδιά να πάνε στο σχολείο, αλλά και για να τους πει ότι υπάρχει δεύτερη ευκαιρία και να την αξιοποιήσουν.

Σε συνεργασία με την ολλανδική εταιρεία Submarine και με την στήριξη της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ο Μενέλαος Καραμαγγιώλης ετοιμάζεται να ανεβάσει τα φιλμάκια της «Δεύτερης ευκαιρίας», όπως αυτό του Ρόκας, ελεύθερα στο Διαδίκτυο, στην πρώτη διαδραστική πλατφόρμα. Όπου σε συγκεκριμένα αφηγηματικά σημεία, όπως μου εξηγεί ο σκηνοθέτης, ο θεατής θα μπορεί να «ανοίξει» και να δει 17 έξτρα ταινιάκια που θα αφορούν τους ήρωες, την μοίρα τους σήμερα, αλλά και συνδέσμους για τους φορείς που μπορούν να βοηθήσουν όσους αναζητούν μια δεύτερη ευκαιρία.