Όχι, το θρησκευτικό συναίσθημα δεν μπορεί να έχει σχέση με την πίστη, ούτε προϋποθέτει αποδοχή του δόγματος ή υιοθέτηση της θρησκευτικής αλήθειας. Πόσοι, άραγε, από το χριστεπώνυμο πλήθος πιστεύουν στ’ αλήθεια ότι αναστήθηκε ο Χριστός; Ακόμα και οι πλέον ένθερμοι οπαδοί, θα έχουν υποθέτω τις -ανομολόγητες- αμφιβολίες τους. (Όταν δεν εμπιστεύεσαι τον ίδιο σου τον εαυτό κι υποψιάζεσαι τον διπλανό για το παραμικρό, η πίστη σε ένα υπερφυσικό γεγονός μού φαίνεται υστερόβουλη και κομματάκι σκόπιμη).
Όμως, δεν είναι λόγος αυτός να αρνείται κανείς τη μυθολογία της θρησκείας, να απεμπολεί την ύπαρξη της ποιητικής πνοής που εμπεριέχει μια θρησκευτική αφήγηση. Κι ακόμα περισσότερο, να απορρίπτει την παρηγοριά που εξασφαλίζει στον άνθρωπο η παραμυθία -δεν είναι όλοι δυνατοί, δεν αντέχουν όλοι το τέλος και τον θάνατο- όταν αφήνει τη ζωή και περνάει στην άλλη όχθη. Το βλέπω σε υπερήλικες, στη μάνα μου ας πούμε, και σίγουρα δεν δικαιούμαι (ο ορθολογιστής εγώ) να ακυρώσω την «αλήθεια» της, το έρεισμα που τη στηρίζει.
«Μα η θρησκεία είναι φενάκη», θα μου πείτε «δεν το βλέπεις;». Ναι, ίσως. Όχι όμως μεγαλύτερη, ούτε πιο επικίνδυνη από τα τόσα άλλα ψέματα κι άλλη τόση πίστη ακλόνητη σε ιδεολογίες που πιστέψαμε -κι εγώ, κι εσείς- και τώρα έχουν καταρρεύσει, πότε σε σοσιαλισμούς, πότε σε κομματικές επιλογές και σε πολιτικούς ταγούς που αποδείχτηκαν όλες, μα όλες, φρούδες. Ακόμα και οι όρκοι κι η αιώνια πίστη που κατά καιρούς έχουμε δώσει σε ανθρώπινες μορφές με φωτοστέφανο, ξεφτίζουν κάποτε και ξεφουσκώνουν.
Κανείς, λοιπόν, δεν δικαιούται να απορρίπτει με τόση βεβαιότητα την "πίστη" κανενός. Ίσως αυτό θα ήταν μια βάση στέρεα, για να συνυπάρξουμε οι άνθρωποι χωρίς την ίδια πίστη. Ούτε ειρωνείες, ούτε λογικές απορριπτικές. Ενώ την εκμετάλλευση και την καπήλευση από τους λειτουργούς της, ναι• προπάντων τον φανατισμό που προκαλεί η οποιαδήποτε τυφλή προσήλωση. Το ξέρουμε, πια, πως οι απόλυτες βεβαιότητες, ένθεν και ένθεν, γεννάνε τέρατα, αγκυλώσεις και σταυρούς αγκυλωτούς.
Όχι, όχι, η θρησκεία δεν είναι μόνο πίστη. Αν εγκλωβιστεί κανείς σ’ αυτό το στενό, στενότατο δίπολο (πίστης-απιστίας), πώς θα χωρέσει τόση σοφία λόγου, τόσα κείμενα, τέτοια μεγαλειώδη αρχιτεκτονική και εικαστική δημιουργία -σαν πλούτο, εννοώ, σαν παρακαταθήκη και πολιτισμό- μόνο και μόνο γιατί δεν πιστεύει σε Θεό; Πώς θα συνδέσει την ανοιξιάτικη "ανάσταση" του Άδωνη και του Χριστού, την ανερμήνευτη εντός του ανάταση κάθε τέτοια εποχή; Κι ακόμα, την ποιητική διάσταση του κόσμου και μια διάθεση αέναα ερωτική για τα ανθρώπινα;
Όχι, το θρησκευτικό συναίσθημα δεν πρέπει να έχει σχέση με την πίστη. Κι ούτε τη χρειάζεσαι για να σε συγκινήσει το "Ω γλυκύ μου έαρ" μέσα σου βαθιά. Οι θρησκείες, στον βαθμό που καταφάσκουν στη ζωή και καταξιώνουν την ύπαρξη τού ανθρώπου, όσο υιοθετούν τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, αποτελούν συστήματα αξιών και έκφανση πολιτιστική. Αν το δει κανείς μ’ αυτή την οπτική, απαλλάσσεται από τους ποικίλους φονταμενταλισμούς, απομακρύνεται από τυπολατρίες, απελευθερώνει το μυαλό από κάθε ενοχικό και στείρο ρασοφόρο λόγο.
Η μόνη πίστη που δοκιμάζεται στην πράξη και χτίζεται καθημερινά, είναι εκείνη που προάγει την ιδέα του Ανθρώπου• και τούτη όχι με παρορμητική αφέλεια και δίχως αμφισβήτηση, όχι με ευκολία και χωρίς οδύνη. Αλλά ερευνώντας, ακουμπώντας πάνω στον τύπο των ήλων με τον τρόπο του "άπιστου" Θωμά.