Πόσο εύκολο είναι να επηρεάσει κανείς την άποψη των ανθρώπων γύρω του; Ποιος μπορεί να αλλάξει τη γνώμη μας πάνω σε θέματα όπως η διαπραγμάτευση, το μνημόνιο, το Παλαιστινιακό ή ακόμα και η κλιματική αλλαγή;
Ένα άρθρο σε μια εφημερίδα ή στο διαδίκτυο δύσκολα θα τα καταφέρει. Ακόμη και αν δεν είναι βασισμένο σε μια υποκειμενική άποψη αλλά αναλύει δεδομένα και αριθμούς, υπάρχει πάντα το επιχείρημα της περιορισμένης οπτικής γωνίας ή της διαστρέβλωσης. Όταν όμως συζητά κάποιος με φίλους, συναδέλφους, την οικογένειά του, όταν υπάρχει ζωντανή ανταλλαγή επιχειρημάτων μεταξύ σκεπτόμενων και «λογικών» όντων -όπως θεωρούμε τους εαυτούς μας- θα ήλπιζε κανείς ότι τα πράγματα θα ήταν πιο εύκολα. Συνήθως όμως οι περισσότεροι αποτυγχάνουμε και ο συνομιλητής μας καταλήγει να πεισμώνει και να οχυρώνεται ολοένα και περισσότερο πίσω από τα πιστεύω του.
Σ΄ έναν βαθμό αυτό οφείλεται, σύμφωνα τουλάχιστον με τους Leonid Rozenblit και Frank Keil, «στην πεποίθησή μας ότι αντιλαμβανόμαστε περίπλοκα φαινόμενα, με μεγαλύτερη ακρίβεια, συνοχή και βάθος από ό,τι στην πραγματικότητα». Είμαστε αιχμάλωτοι μιας «ψευδαίσθησης» την οποία αποκαλούν «the illusion of explanatory depth» (ψευδαίσθηση του αιτιολογικού βάθους). Με λίγα λόγια οι δύο ψυχολόγοι παρατήρησαν ότι, κατά μέσο όρο, πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε περισσότερα από ό,τι στην πραγματικότητα για κάποιες τόσο πολύπλοκες (!) συσκευές -όπως το καζανάκι και το φερμουάρ- ή για τα φυσικά φαινόμενα. Τα καλά νέα είναι ότι παρά την ψευδαίσθηση της γνώσης, όταν μας ζητηθεί να εξηγήσουμε αναλυτικά τη «λειτουργία» τους και αντιληφθούμε τα κενά μας, μπορούμε να επαναξιολογήσουμε το επίπεδο της γνώσης μας.
Μια δεκαετία σχεδόν αργότερα από τη δημοσίευση της συγκεκριμένης έρευνας, μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Philip Fernbach του πανεπιστημίου του Κολοράντο, αποφάσισε να εξετάσει αν ισχύει το ίδιο αναφορικά με τις πολιτικές μας απόψεις. Αν μας ζητηθεί να εξηγήσουμε πώς λειτουργεί μια συγκεκριμένη πολιτική «με μηχανιστικό τρόπο», και όχι απλώς με απαρίθμηση επιχειρημάτων, μπορεί τότε να σταματήσουμε να είμαστε τόσο σίγουροι για τα πιστεύω μας; Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν διαφωτιστικά. Οι συμμετέχοντες από τους οποίους ζητήθηκε να αναλύσουν βήμα προς βήμα πώς θα λειτουργήσει μια πολιτική που υποστηρίζουν, έγιναν πιο διαλεκτικοί, έως και πιο αβέβαιοι ως προς τις απόψεις τους, σε τέτοιον βαθμό που κάποιοι περιόρισαν ακόμα και την οικονομική συνεισφορά τους σε ομάδες πίεσης οι οποίες υπηρετούσαν τις μέχρι πρότινος αταλάντευτες πεποιθήσεις τους. Αντίθετα, η ομάδα των ανθρώπων που συμμετείχε στην έρευνα και που της ζητήθηκε απλά να αναφέρει τα επιχειρήματά της παρέμεινε αμετακίνητη.
Διανύουμε μια περίοδο έντονης πολιτικής πόλωσης στην Ελλάδα. Πλέον δεν είμαστε απλά χωρισμένοι σε μνημονιακούς και αντιμνημονιακούς αλλά σε «γερμανοτσολιάδες» και «απερίσκεπτους φαντασιόπληκτους». Αυτό, στα δικά μου μάτια τουλάχιστον, είναι πιο έντονο από ποτέ στο «δημοκρατικό» διαδίκτυο. Ίσως όμως αν κάτσουμε και σκεφτούμε όχι απλά τα επιχειρήματά μας αλλά βήμα προς βήμα τις πολιτικές που πιστεύουμε ότι αντιλαμβανόμαστε με τόση βεβαιότητα να έρθουμε έστω και λίγο πιο κοντά.