«Στην ιστορία η αστική τάξη έπαιξε έναν άκρως επαναστατικό ρόλο. [] Πρώτη αυτή απέδειξε τι μπορεί να επιτύχει η ανθρώπινη δραστηριότητα. [] Η αστική τάξη, με την βελτίωση όλων των παραγωγικών εργαλείων, με την άπειρη διευκόλυνση όλων των επικοινωνιών, έσυρε όλα – ακόμα και τα πιο βάρβαρα – έθνη, στον πολιτισμό».
Μεταφράζω από την πρωτότυπη γερμανική έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» που έγραψαν το 1848 ο Μαρξ με τον Ένγκελς. Και σε άλλα σημεία και σε άλλα γραπτά, ο Μαρξ εκθειάζει την αστική τάξη – με μία, πολύ σημαντική βέβαια, αντίρρηση: την εκμετάλλευση, που οδηγεί στην άδικη κατανομή του πλούτου και καθιστά αναγκαία την προλεταριακή επανάσταση.
Εμείς στην Ελλάδα αστική τάξη δεν γνωρίσαμε – κι αυτό ίσως είναι το βασικό μας πρόβλημα και η βαθύτερη αιτία της Κρίσης.
Γιατί; Διότι, ο δυτικός πολιτισμός, όπως διαμορφώθηκε, είναι δημιούργημα της τάξης αυτής, που άρχισε να σχηματίζεται στον δέκατο πέμπτο αιώνα, όταν οι χωρικοί κατέβηκαν στις πόλεις, έγιναν αστοί, και ξεκίνησαν να διαχειρίζονται τις τύχες τους. Η τάξη αυτή έφτασε στο απόγειο της δόξας της τον δέκατο ένατο αιώνα.
Εμείς όλα αυτά τα χρόνια από την φεουδαρχία των Βυζαντινών αρχόντων περάσαμε στην φεουδαρχία των πασάδων και των κοτζαμπάσηδων. Ακόμα και τον δέκατο ένατο αιώνα, που ήμασταν ελεύθεροι, η κοινωνική και οικονομική δομή της χώρας παρέμεινε φεουδαρχική. Μόλις τον εικοστό, με πεντακόσια χρόνια καθυστέρηση, είπαμε να αστικοποιηθούμε – αλλά είχαμε πια χάσει το τρένο. Η αστική τάξη είχε εκλείψει και στην Δύση, αφήνοντας πίσω της ένα τεράστιο μόρφωμα: την μεσαία τάξη.
Όμως είχε αφήσει πίσω και τις κατακτήσεις της. Σε αυτήν οφείλεται η Αναγέννηση, η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, η Γαλλική Επανάσταση, η Βιομηχανική Επανάσταση. Από αυτήν πηγάζουν Διαφωτισμός, επιστήμη και τεχνολογία, κοινοβουλευτική δημοκρατία, χωρισμός των εξουσιών, ανθρώπινα δικαιώματα, κώδικες ηθικής και συμπεριφοράς – όλα αυτά που ακόμα δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε στην χώρα μας. Δεν μεταφυτέψαμε σωστά τις αξίες, δεν τις πιστέψαμε καν – κι έτσι δεν μπορέσαμε να εξελίξουμε τους σωστούς θεσμούς. Δύο αιώνες κράτος και υποφέρει ακόμα από παιδικές ασθένειες.
Αυτή είναι η βαθύτερη αιτία της κρίσης μας: η ανυπαρξία και δυσλειτουργία των θεσμών. Ο φόβος των προνομιούχων ομάδων μπροστά στις ανοιχτές διαδικασίες και την ελευθερία της πρωτοβουλίας, παγώνει τα πάντα.
Ζούμε ακόμα σε μία κοινωνία κλειστή, σαν φεουδαρχική. Οι σημερινοί κοτζαμπάσηδες δεν είναι μόνο οι λίγοι (αλλά πανίσχυροι) πλουτοκράτες μας, αλλά και οι συντεχνίες που θέλουν κλειστές τις πόρτες για να εκμεταλλεύονται ανενόχλητες τα προνόμιά τους και οι μαφίες που εκμεταλλεύονται τη διαφθορά. Τα κεκτημένα συμφέροντα των ολίγων βολεμένων αντιστρατεύονται με μεγάλη επιτυχία το δημόσιο συμφέρον του συνόλου. Και εμποδίζουν κάθε προσπάθεια εξέλιξης, αλλαγής και μεταρρύθμισης.
(Περισσότερα: Νίκος Δήμου: Η Χαμένη Τάξη, 1985, Παναγιώτης Κονδύλης: Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, 1991, Γιώργος Σιακαντάρης: Οι Μεγάλες Απουσίες, 2011).