Αιώνες μετά, η ιερή Δήλος «κατοικείται» ξανά

«Δεν με ενδιαφέρει να απεικονίσω σχέσεις. Θέλω να δημιουργήσω σχέσεις. Ιt’s up to you guys!». Πανύψηλος, με το πρόσωπο κόκκινο από τον ήλιο, ο ηλικίας 69 ετών σερ Αντονι Γκόρμλεϊ, ένας από τους κορυφαίους γλύπτες της σύγχρονης εποχής, έχει φτάσει μόλις από τη Δήλο στην Μύκονο για τη συνέντευξη Τύπου – και πάλι παραλίγο να χάσει το πλοίο της επιστροφής, κάθε φορά θέλει να μείνει μέχρι το τελευταίο λεπτό στο νησί. Η έκθεση SIGHT με 29 ανθρωπόμορφα γλυπτά του που παρουσιάζει ο ΝΕΟΝ και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων είναι έτοιμη να δεχθεί το κοινό, σε μια πράξη (λειτουργία σαφώς ευρύτερη από αυτή μιας έκθεσης) όπου η τέχνη γίνεται καταλύτης ιστορικών και προσωπικών εμπειριών, έναυσμα για να (ξανά)δούμε με διαύγεια θέματα ταυτότητας.

Η έκθεση με τα έργα του Γκόρμλεϊ -ο ίδιος την χαρακτήρισε πείραμα- συναντά την Ιστορία μέσα από την κεντρική ιδέα της επανακατοίκησης του ιερού νησιού, που επί αιώνες δεν γνωρίζει άλλη παρουσία πέρα από αυτή των αρχαιολόγων και των επισκεπτών. Περαστική, αποσπασματική, θραυσματική. Η νέα παρουσία και η νέα ενέργεια έρχονται να συναντήσουν τον επισκέπτη ήδη μέσα στη θάλασσα, καθώς πλησιάζει στην ακτογραμμή του ιερού νησιού (εκεί που βρήκε καταφύγιο η Λητώ από την οργισμένη Ηρα για να γεννήσει τον γιο του Δία, τον Απόλλωνα). Πάνω στο σκάφος αντικρίζεις μέσα από την αντηλιά ένα περίγραμμα, πλησιάζοντας νομίζεις πως ένας άνδρας έχει μπει γυμνός στη θάλασσα μέχρι τις γάμπες και στέκει ακίνητος. Είναι, φυσικά, ένα από τα συγκλονιστικά γλυπτά από σίδηρο του Γκόρμλεϊ (το Another Time XIV), είναι ένα νέο (σωματικό) όριο που βάζει ο βρετανός καλλιτέχνης στο χώρο, γεωγραφικά και ιστορικά.

Η πρώτη συγκλονιστική συνάντηση με το έργο του συνεχίζεται με άλλες 28 μορφές σε όλο το νησί – ως ψηλά στο όρος Κύνθος που στέκει αγέρωχο ένα ακόμα σώμα από αψύ σίδηρο το Another Time III (τοποθετήθηκε όπως και αρκετά άλλα με ειδική φροντίδα ώστε να αντέχει ανέμους ως και 12 μποφόρ), μέσα στη σπηλιά του Ηρακλή (το Chute II), πάνω από την ιερή δεξαμενή όπου καθρεπτίζεται στο νερό το Water (φέτος με περισσότερο νερό από ποτέ, αφού όπως λένε οι ντόπιοι έβρεξε όσο ποτέ άλλοτε την τελευταία εικοσαετία), μέσα στο μουσείο, όπου ένα σώμα είναι ξαπλωμένο με το πρόσωπο στο πάτωμα. «Η αίσθηση τού να νιώθεις τόσο κοντά στη γη, πεσμένος, όταν όλα γύρω σου στέκουν όρθια» λέει ο Γκόρμλεϊ για το Shift II. Αρτιμελής, σιδερένια, εξαιρετικά μεγάλου βάρους ανθρώπινη μορφή νιώθει τη γη πάνω στο «δέρμα» της, όσο γύρω ίπτανται πάνω στα βάθρα τους συγκλονιστικά αρχαία γλυπτά της Δήλου, τα περισσότερα σπασμένα, με κομμάτια να λείπουν όπως ανασύρθηκαν από το χώμα στις ανασκαφές.

Το να δεις την έκθεση SIGHT σαν έναν απλό διάλογο αρχαιότητας και σύγχρονης τέχνης είναι απλοϊκό και αφελές. Είναι ένας στρόβιλος συναισθημάτων, αναμνήσεων, ενεργοποίησης σκέψεων, σωματικής αντίδρασης απέναντι στο ανθρωπόμορφο γλυπτό, είτε στέκει όρθιο, είτε ακουμπά σε έναν τοίχο, είτε μοιάζει με άνθρωπο κουλουριασμένο, σκυφτό με το κεφάλι χαμηλά όπως το Vice II στην Αγορά των Κομπεταλιαστών, εκεί όπου γινόταν σκλαβοπάζαρο στην αρχαιότητα.

Η Ελίνα Κουντούρη, διευθύντρια του ΝΕΟΝ και συνεπιμελήτρια της έκθεσης εξηγεί πώς όταν o διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων δρ. Δημήτρης  Αθανασούλης προσέγγισε τον ΝΕΟΝ και του ζήτησε να συνεργαστούν (η πρώτη έκθεση έγινε πέρυσι στα Κουφονήσια, απέναντι ακριβώς από την Κέρο), επισκέφθηκε τη Δήλο και έτσι γεννήθηκε η ιδέα του SIGHT.

«Έφτασα στη Δήλο, την πρώτη φορά μόνη για να επισκεφτώ τον χώρο το καλοκαίρι του 2017, μια πολύ ζεστή μέρα, για να σκεφτώ ποια θα ήταν η ενδεχόμενη πρόταση μας προς την Εφορεία. Πέρασα όλη την ημέρα εκεί και ανέβηκα στον Κύνθο -από ψηλά βλέπεις την σχέση της Δήλου με τα υπόλοιπα νησιά- καθώς βρίσκεται στο κέντρο των Βόρειων Κυκλάδων, την θάλασσα και τον ορίζοντα. Συνειδητοποιείς την ψυχική και σωματική προσπάθεια που χρειάζεται για να εξερευνήσεις και να ζήσεις στο νησί -τη σχέση του σώματος με την γεωγραφία, την τοπογραφία του νησιού- τις ιστορίες του που στο κέντρο έχουν την ανθρώπινη δημιουργία, την ανάπτυξη και την συναλλαγή. Φεύγοντας ήξερα ότι μόνο το έργο του Αντονι Γκόρμλεϊ θα μπορούσε να σταθεί εδώ. Γιατί το έργο του μας συνδέει με το σώμα, τον χώρο, την φύση, τα στοιχεία της φύσης, την κίνηση και την μετακίνηση, τον χρόνο και αναπόφευκτα με το κοινό μας μέλλον».

Ακολούθησε μια διαδικασία ενάμιση έτους τουλάχιστον για τον σχεδιασμό του στησίματος αυτής της ιστορικής έκθεσης. Τα γλυπτά είναι τεράστια, εξαιρετικού βάρους «σαν τα μεγάλα χάλκινα αιγυπτιακά μνημεία» όπως σημείωσε ο Γκόρμλεϊ. Κάποια τοποθετήθηκαν με ελικόπτερα, άλλα έφτασαν μέσα από ειδικές διαδρομές με παλέτες αφού ταξίδεψαν από το Λονδίνο ως τη Δήλο οδικώς και με πλοία. Όλα τους ακούμπησαν πάνω σε ειδικές βάσεις ή επιφάνειες καουτσούκ για να μην επιδράσουν ούτε στο ελάχιστο στην επιδερμίδα της πέτρας ή των γλυπτών, μετά από εξαντλητικές μελέτες και με το ομόφωνο πράσινο φως του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου.

Η πρώτη φορά που ιδιωτικός και δημόσιος τομέας συνεργάζεται με τέτοιο υποδειγματικό τρόπο και η αρχαιολογία συνυπάρχει και αλληλεπιδρά με τη σύγχρονη τέχνη με αυτό τον τρόπο. Και κάπως έτσι ένα ταμπού καταρρίπτεται, χάρη βέβαια και στην οραματική τόλμη του κυρίου Αθανασούλη, του εφόρου αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Όταν μάλιστα ρωτήθηκε για αυτή του την επιλογή και την είσοδο των γλυπτών στον χώρο, τόνισε όλα έγιναν έπειτα από εξαντλητικές μελέτες και πώς το ζήτημα είναι γιατί δεν ακούγονται αντίστοιχες φωνές ανησυχίας για την άναρχη δόμηση στις Κυκλάδες. «H έκθεση SIGHT είναι ένας καταλύτης ανάγνωσης της Δήλου με ένα νέο τρόπο, απολύτως προσωπικό για κάθε επισκέπτης» πρόσθεσε. Αυτό το «it’s up to you guys» που από την αρχή μας απηύθυνε ο Γκόρμλεϊ.

Η έκθεση, που θα διαρκέσει ως τις 31 Οκτωβρίου, δέχθηκε στις 3 Μαϊου που βρεθήκαμε στο νησί κύματα επισκεπτών –κάποια στιγμή ήταν δύσκολο να περπατήσεις στους διαδρόμους ανάμεσα στα καταστήματα της αρχαίας πόλης. Δεν ανέβηκαν όλοι στις απόμακρες περιοχές, στην κορυφή του Κύνθος όπου από κάτω απλωνόταν διάσπαρτη από αρχαιότητες και κατάφυτη από δεκάδες βότανα και λουλούδια η Δήλος, ή στις απόμακρες περιοχές του βορρά, ως ψηλά στο στάδιο, ή στους γρανιτένιους λοφίσκους με τα σώματα που έστεκαν ως νέα σημεία του ορίζοντα, νέα όρια, νέα σημεία μιας διαδρομής που ο ίδιος επισκέπτης ορίζει την αφήγησή της.

«Το έργο μου δεν έχει απολύτως κανένα νόημα μέχρι να γίνει αντιληπτό από τον θεατή» μας διαβεβαίωσε ο Γκόρμλεϊ. «Ως επιμελήτρια αυτής της έκθεσης, επιθυμώ να κατανοήσω πώς αυτή η δέσμευση μπορεί να παράσχει μία βιωμένη εμπειρία, πώς ο καλλιτέχνης μπορεί να γίνει καταλύτης στην αλλαγή αντιλήψεων, στην προώθηση τού διαλόγου, στην δέσμευση αρχαιολόγων και κοινού σε μια κοινή, συνεχιζόμενη και συνεχή ιστορία, μία πολιτισμική συνέχεια» πρόσθεσε η Ελίνα Κουντούρη.