Στην τελική ευθεία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, τα ρεπορτάζ γύρω από τις τελευταίες προετοιμασίες ήταν -ανέκαθεν- προφητείες καταστροφής. Ακόμη και στην Αθήνα του 1896, στην πρώτη διοργάνωση των σύγχρονων καιρών, οι φήμες επέμεναν οτι το Παναθηναϊκό Στάδιο δεν θα είναι έτοιμο στην ώρα του.
Επειτα από χιλιάδες αγωνιώδεις επιστολές που δέχτηκαν, οι New York Times είπαν να διερευνήσουν τις καταγγελίες. Ο ανταποκριτής τους στην Αθήνα σκάλισε το θέμα και βρήκε αυτό που έψαχνε: πολλά παλιά τενεκεδάκια και σκουπίδια, διασκορπισμένα εκεί που δεν έπρεπε να βρίσκονται. Το άρθρο του έσφυζε από υποτιμητικές περιγραφές μιας καλυβούπολης, που μόνο το αλσύλλιο της Ακαδημίας της έλειπε. Και η φιλοξενία αυτών των τόσο απαιτητικών Αγώνων, βεβαίως.
Κι όμως, το αρχαίο στάδιο στους πρόποδες του Λόφου Αρδηττού, το οποίο χτίστηκε από την αρχή και όλο με μάρμαρο, ήταν συνεπές στο διεθνές ραντεβού. Αν και η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων είχε αποφασιστεί μόλις δυο χρόνια πριν, το 1894, η μικρή και φτωχή Ελλάδα της εποχής πρόλαβε. Ο ενθουσιασμός για την ανάληψη των Αγώνων είχε κάνει τους πάντες να εργάζονται νυχθημερόν για την επιτυχία της διοργάνωσης, την οποία θεωρούσαν εθνική υπόθεση.
Το παράδοξο είναι, οτι το «σύνδρομο της τελευταίας στιγμής» δεν εγκατέλειψε την προετοιμασία των Αγώνων σχεδόν ποτέ, αν και μετά την Αθήνα του 1896 οι οικοδεσπότες τους ήταν απείρως πλουσιότεροι, και οι έγκαιρες αναθέσεις τούς πρόσφεραν πολύ μεγαλύτερη άνεση χρόνου.
Για παράδειγμα, το στάδιο που φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς του 1920, στην Αμβέρσα, άρχισε να ανακατασκευάζεται μόλις 15 μήνες πριν από την έναρξη των Αγώνων – και ολοκληρώθηκε επικίνδυνα αργά. Η υπερχείλιση του Σηκουάνα, που πλημμύρισε το Παρίσι τον χειμώνα του 1923, έπνιξε τη διοργάνωση του 1924 στην αβεβαιότητα. Ο αρχιτέκτονας του Ολυμπιακού Συγκροτήματος του Αμστερνταμ διασύρθηκε στον ολλανδικό Τύπο για αδιαφανείς πρακτικές και για συμφωνίες κάτω από το τραπέζι. Το αποτέλεσμα ήταν, οι Αγώνες του 1928 να βρεθούν «στον αέρα» για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ακόμη και όταν οι διοργανωτές τα έκαναν όλα σωστά και στην ώρα τους, πάντα υπήρχε κάτι που κρατούσε την Ολυμπιακή οικογένεια σε αγωνία. Στο Λος Αντζελες, το 1932, ήταν η Μεγάλη Υφεση. Ενώ οι εγκαταστάσεις ήταν έτοιμες από καιρό, έξι μήνες πριν από τους Αγώνες δεν είχε ανταποκριθεί στην πρόσκληση συμμετοχής ούτε μία χώρα. Ολοι μετρούσαν και ξαναμετρούσαν το βαρύ κόστος του υπερωκεάνιου ταξιδιού προς την Καλιφόρνια. Η… πλάκα είναι, πως σε εκείνους τους Αγώνες οι Αμερικανοί είχαν χτίσει -για πρώτη φορά- Ολυμπιακό Χωριό για τους άνδρες αθλητές. Για τις γυναίκες, προτιμήθηκαν οι ανέσεις των ξενοδοχείων. Τελικά, οι περισσότερες χώρες το αποφάσισαν. Οι Ολυμπιακοί του ’32 ξεπέρασαν τα εμπόδια, κι έμειναν στην Ιστορία: για την πρώτη εμφάνιση του photo-finish, αλλά και του βάθρου των νικητών. Σχεδόν κάθε διοργάνωση -από το μακρινό παρελθόν αλλά και μετά την Ατλάντα του 1996- έχει μια παρόμοια περιπέτεια να διηγηθεί.
Τον Απρίλιο του 2014, ο Τζον Κόουτς, μέλος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, είχε επιθεωρήσει τις προετοιμασίες για τους Αγώνες του Ρίο ντε Τζανέιρο, και τις είχε ανακηρύξει «τις πιο απογοητευτικές στα χρονικά». Δυο χρόνια αργότερα, παραμονές των Αγώνων του 2016, δικαιώνεται πλήρως. Στην οικονομική κατάρρευση των διοργανωτών, στις καταγγελίες για εκτεταμμένη διαφθορά, στις οσμές των σκανδάλων, στο έλλειμμα ασφάλειας, στην απειλή του Ζίκα και στο σοκ από τις αποκαλύψεις για το ντοπάρισμα των ρώσων αθλητών υπό την αιγίδα του κράτους, ήρθαν να προστεθούν οι ημιτελείς εγκαταστάσεις και υποδομές.
Η ΔΟΕ δεν είχε δώσει την πρέπουσα σημασία. Με τον ανόητο εφησυχασμό οτι «αφού η Αθήνα κατάφερε να είναι έτοιμη στην τελετή έναρξης του 2004, όλοι μπορούν να προλάβουν». Τότε, η περιβόητη «στέγη Καλατράβα» είχε σκεπάσει το Ολυμπιακό Στάδιο λίγες ώρες προτού εκπνεύσει το deadline για τα έργα, ενώ μια σειρά από εργασίες -σε εγκαταστάσεις και υποδομές- συνεχίζονταν την ημέρα που άρχιζαν οι Αγώνες. Αλλά, τα πάντα ήταν έτοιμα τη στιγμή που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν. Οι Βραζιλιάνοι έχουν, ήδη, χάσει αυτό το «στοίχημα».
Στο Ολυμπιακό Χωριό του Ρίο, 19 από τα 31 κτίρια που θα φιλοξενήσουν τους 17.000 αθλητές και συνοδούς, δεν έχουν περάσει -ακόμη- τα απαραίτητα τεστ. Περίπου το 20% των ολυμπιακών αποστολών, που έχουν ήδη φτάσει, διαμένουν σε διαμερίσματα με πλημμυρισμένα πατώματα, ανελκυστήρες εκτός λειτουργίας, μουχλιασμένους τοίχους, γυμνά καλώδια ηλεκτρικού ρεύματος, χωρίς ζεστό νερό -ή καθόλου νερό- μέσα στη δυσοσμία των βουλωμένων φρεατίων και των διαρροών φυσικού αερίου.
Οι αθλητές της Αυστραλίας και οι συνοδοί τους αρνήθηκαν να εγκατασταθούν εκεί, και παραμένουν σε γειτονικά ξενοδοχεία. Οπως δήλωσε η επικεφαλής της αποστολής, Κίτι Τσίλερ, για το κτίριο που θα τους φιλοξενούσε, «απ’ έξω μπορεί να μοιάζει με το Hilton, όμως μέσα δεν είναι έτοιμο». Παρόμοια προβλήματα αντιμετωπίζουν, εδώ και μία εβδομάδα, οι αποστολές της Μεγάλης Βρετανίας, της Αργεντινής και της Νέας Ζηλανδίας, στα δικά τους διαμερίσματα. Η Ολυμπιακή Επιτροπή της Λευκορωσίας… στόλισε τους διοργανωτές για τα χάλια που συνάντησε η ομάδα της.
Στα έντονα παράπονα αναφέρθηκαν λεπτομερώς, τόσο το Associated Press όσο και το Reuters, όμως η ΔΟΕ απέφυγε οποιοδήποτε σχόλιο. Ο εκπρόσωπος της οργανωτικής επιτροπής «Rio 2016», Μάριο Αντράντα, παραδέχτηκε πως «όλα αυτά έπρεπε να έχουν ελεγχθεί εδώ και πολύ καιρό», χωρίς να δώσει κάποια εξήγηση γι’ αυτή την παράλειψη. Διαβεβαίωσε, μόνο, οτι επιστρατεύτηκαν επιπλέον 1.000 άτομα -προσωπικό καθαριότητας και τεχνικοί- για να λυθούν τα προβλήματα.
Η αλήθεια είναι πως οι μουρμούρες για το επίπεδο της φιλοξενίας, ποτέ δεν έλειψαν. Το 1908, η Ολυμπιακή ομάδα των ΗΠΑ εγκατέλειψε το Λονδίνο και διέμενε στο Μπράιτον. Εναν αιώνα αργότερα, στο Σότσι, ευρωπαίοι και αμερικανοί δημοσιογράφοι γκρίνιαζαν για την απουσία Wi-Fi, ζεστού νερού και θέρμανσης. Σε πολλές περιπτώσεις, οι αποστολές έμπαιναν στα διαμερίσματά τους και συναντούσαν εργάτες που έκαναν κάποια μερεμέτια της τελευταίας στιγμής.
Αλλά, στο Ρίο, το κακό παράγινε. Οι Βραζιλιάνοι φρόντισαν, ώστε το γιγάντιο συγκρότημα που δεσπόζει στο Ρίο, να εντυπωσιάσει. Διαθέτει γήπεδα τένις και ποδοσφαίρου, επτά πισίνες, μια αχανή τραπεζαρία (έκτασης τριών γηπέδων ποδοσφαίρου), τεράστιο γυμναστήριο και υπερσύγχρονο πολύ-ιατρείο. Απέτυχαν, όμως, να το έχουν διαθέσιμο στην ώρα του. Τη γραμμή του Μετρό που οδηγεί στο Ολυμπιακό Πάρκο, προγραμματίζουν να τη λειτουργήσουν μόλις τέσσερις ημέρες πριν αρχίσουν οι Αγώνες! Ο εντυπωσιασμός ήταν -πάντα- η πρώτη προτεραιότητα των διοργανωτών. Ιδίως στις τελετές έναρξης και στις κατασκευές, με πρωταθλητές την Αθήνα (2004) και το Πεκίνο (2008). Πολλές φορές, εις βάρος του χρήσιμου και του λειτουργικού. Κάτι που οι οικοδέσποινες χώρες και οι πολίτες τους το ανακαλύπτουν μερικά χρόνια αργότερα.
Στην ελληνική πρωτεύουσα υπάρχουν, σήμερα, πάμπολλες Ολυμπιακές εγκαταστάσεις που παραμένουν σε αχρησία ή υπολειτουργούν. Στο Ολυμπιακό Χωριό της ζουν, η φτώχεια και η παρακμή. Τα περισσότερα από τα αθλητικά κέντρα του Πεκίνου είναι κλειδωμένα. Το Λονδίνο απέφυγε αυτή τη μοίρα, με διάφορα «τρικ». Για παράδειγμα, παραχωρώντας «κοψοχρονιά» το Ολυμπιακό του Στάδιο σε έναν ποδοσφαιρικό σύλλογο της Premier League. Το στάδιο του Σότσι, που κόστισε ένα κάρο λεφτά για να φιλοξενήσει μόνον τις τελετές έναρξης και λήξης, συνταξιοδοτήθηκε ως ποδοσφαιρικό γήπεδο, σε μια πόλη που δεν διαθέτει ούτε μια σημαντική ομάδα. Θα ξαναλειτουργήσει το 2018, για να γίνουν εκεί πέντε ματς του Μουντιάλ όλα κι όλα.
Το Ρίο, πάλι, έχει να αντιμετωπίσει κάποιες άλλες παθογένειες που σχετίζονται με τις κατασκευές και τα έργα υποδομής για τους Αγώνες: τη μεγάλης κλίμακας διαφθορά και τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών. Ούτε αυτά είναι πρωτάκουστα. Οι καταγγελίες για παράνομη ροή χρήματος στο Σότσι δεν διερευνήθηκαν ποτέ. Τα Ολυμπιακά Χωριά στη Ρώμη και στο Μεξικό, τα είχαν τάξει εκ των προτέρων σε προνομιούχους ιδιώτες.
Οπως ακριβώς θα συμβεί στο Ρίο με τα 3.604 διαμερίσματα, τα οποία θα πουληθούν μετά το τέλος των Αγώνων -όλοι γνωρίζουν σε ποιούς- αλλά και με το συγκρότημα του νέου γηπέδου γκολφ, όπου θα ξεφυτρώσουν 22 ουρανοξύστες πολυτελών κατοικιών και γραφείων. Διότι… κατά σύμπτωση, κατασκευάστηκε εντός του αστικού πλέγματος. Το μιντιακό χωριό, το οποίο επίσης θα διατεθεί σε ιδιώτες μετά τους Αγώνες, κατασκευάστηκε πάνω σε ιερά εδάφη μιας φυλής αφρο-βραζιλιάνων σκλάβων, καταστρέφοντας αρχαιολογικά ερείπια, τάφους και χιλιάδες δέντρα. Υπήρξαν και χειρότερα. Το κατασκευαστικό project για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 ήταν μέρος του σχεδίου για τη μετεξέλιξη του Βερολίνου σε πρωτεύουσα του Ράιχ.
Σε κάθε περίπτωση, το τεράστιο κόστος για τη διοργάνωση των Αγώνων ποτέ δεν επέστρεψε στους κατοίκους της πόλης που τους φιλοξένησε, με κανέναν από τους τρόπους που τους είχαν υποσχεθεί. Η Αθήνα δεν προσέλκυσε επενδύσεις, το Πεκίνο δεν έγινε «πράσινη» πόλη -το αντίθετο-, το Σίδνεϊ δεν κέρδισε τίποτε ως τουριστικός προορισμός, το Βανκούβερ είδε μόνο τις τιμές και τα ενοίκια να εκτοξεύονται, και οι Λονδρέζοι αθλούνται τώρα πολύ λιγότερο από πριν.
Πιο ακριβά απ’ όλους πληρώνουν τον λογαριασμό οι φτωχοί και οι αδύναμοι. Στη Σεούλ και στο Πεκίνο, πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι ξεσπιτώθηκαν για να διευκολυνθούν οι εργασίες. Οι περισσότεροι, δεν επέστρεψαν ποτέ στις γειτονιές τους. Στο Τόκιο, το 1964, οι Αρχές εξαφάνισαν τους επαίτες, μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες αδέσποτα ζώα. Στο Μεξικό, το 1968, υποχρέωσαν τους κατοίκους των φτωχών συνοικιών να βάψουν -σε χαρούμενα χρώματα- τις εξωτερικές όψεις των σπιτιών τους. Στη Μόσχα, το 1980, έκρυψαν τους αλκοολικούς και τους τοξικομανείς μέσα σε μια νύχτα.
Η πιο «επιστημονική» δουλειά έγινε στην Ατλάντα. Αμέσως μετά την ανάθεση των Αγώνων του 1996 στην αμερικανική μεγαλούπολη, οι υπηρεσίες συσσιτίων άρχισαν να αναφέρουν δραματική μείωση της… πελατείας τους. Επειτα παρατήρησαν οτι οι άνθρωποι που περνούσαν για λίγη ζεστή σούπα, μειώνονταν εντυπωσιακά τις παραμονές των επισκέψεων αξιωματούχων της ΔΟΕ. Μέχρι ν’ αρχίσουν οι Αγώνες, κάποιοι άστεγοι κλειδώθηκαν σε ερημωμένα κτίρια μακριά από την πόλη, άλλους τους τρόμαξαν κι εξαφανίστηκαν, και άλλους τους ανέβασαν σε λεωφορεία με εισιτήρια χωρίς επιστροφή. Ετσι κι αλλιώς, η ανακατασκευή της Ατλάντα ισοπέδωσε τα κέντρα φιλοξενίας που υπήρχαν για τους άπορους.
Το Ρίο έχει πολύ περισσότερους δυστυχισμένους από όσους η Ατλάντα -περίπου το 6% του πληθυσμού του- όμως δεν διαθέτει την οργάνωση και τα μέσα των Αμερικανών. Ετσι, απλώς επιχειρεί να κρύψει τις φαβέλες πίσω από θεόρατους τοίχους, και εξαφανίζει από τους χάρτες των επισκεπτών τις περιοχές για τις οποίες ντρέπεται. Ο,τι φτιάχτηκε με την ευκαιρία των Αγώνων, φτιάχτηκε για να εξυπηρετεί -στο μέλλον- τους πλούσιους πολίτες. Ακόμη και οι συγκοινωνίες. Οι φτωχοί μεροκαματιάρηδες, οι οποίοι πίστευαν οτι τα καθημερινά, μακρινά ταξίδια τους προς τη δουλειά θα γίνουν ευκολότερα, έμειναν με την προσδοκία.
Η ασφάλεια των Αγώνων είναι ο μεγαλύτερος εφιάλτης των διοργανωτών, μετά το μακελειό στους Ολυμπιακούς του Μονάχου (1972) και την έκρηξη στην Ατλάντα (1996). Αν και το Ρίο δαπάνησε το ποσό – ρεκόρ των δυο δισεκατομμυρίων δολαρίων για εξοπλισμό και προσωπικό (85.000 άνδρες), κανένας δεν κοιμάται ήσυχος. Η εγκληματικότητα έχει αυξηθεί -ιδίως οι κλοπές και τα σεξουαλικά εγκλήματα- αν και η βραζιλιάνικη αστυνομία συλλαμβάνει… ό,τι κινείται. Με την ευκαιρία, καθαρίζει την πόλη από διάφορους ανεπιθύμητους, μεταξύ των οποίων και ακτιβιστές που δεν ήθελαν τους Αγώνες στη χώρα τους.
Τεράστιο πρόβλημα με τους αντιφρονούντες είχε και το Σίδνεϊ, το 2000. Ευτυχώς, χωρίς παρατράγουδα. Η Αθήνα δεν είχε. Το Πεκίνο και το Σότσι… δεν θα μάθουμε ποτέ (αν είχαν). Στο Λονδίνο ήταν κόσμιοι. Μόνον οι Χειμερινοί Αγώνες του Βανκούβερ -το 2010- διαταράχθηκαν από ακτιβισμούς και διαδηλώσεις, οι οποίες κατέληξαν να είναι αντι-καπιταλιστικές. Στο Ρίο υπάρχει οργανωμένο κίνημα, από το 2013. Τα μέλη του, όμως, έχουν ήδη εκτοπιστεί. Οπως συνέβη και στο Μουντιάλ του 2014, όπου η παρουσία τους ήταν περιθωριακή.
Πίσω από τις ένδοξες ιστορίες των Ολυμπιονικών και τις φαντασμαγορικές τελετές τους, οι Αγώνες είχαν -παντού και πάντα- τη σκοτεινή πλευρά τους. Στο Ρίο ντε Τζανέιρο, ό,τι κι αν συμβεί σε αυτές τις 17 Ολυμπιακές ημέρες, όσο εντυπωσιακό κι αν είναι το θέαμα -που θα είναι- οι συνέπειες είναι ήδη γνωστές: οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό χάος. Αυτές, κανένας τοίχος δεν μπορεί να τις κρύψει.