Αν υπάρχει κάτι που αυτήν την περίοδο σε αποσυντονίζει πλήρως, δεν είναι, για τους περισσότερους από εμάς, ο φόβος του θανάτου. Αυτός φαίνεται μακρινός, αφορά κάποιους απροσδιόριστους άλλους. Ούτε ο φόβος της ασθένειας. Κινδυνεύουν αυτές οι διαβόητες ευπαθείς ομάδες. Οι περισσότεροι από εμάς δεν ανήκουμε σ’ αυτές ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε. Ο πραγματικός μας φόβος είναι άλλος. Είναι ο φόβος της αβεβαιότητας.
Η αβεβαιότητα δεν είναι αυτή η κατάσταση που πιστεύουμε ότι αντιμετωπίζουμε συχνά στην πεζή καθημερινότητά μας, ούτε η λέξη που αγαπούν να χρησιμοποιούν οι απατεώνες που παριστάνουν πως προβλέπουν το μέλλον μας. Αβεβαιότητα είναι εκείνη η εκδοχή του μέλλοντος που μας είναι τελείως σκοτεινή γιατί οι εμπειρίες μας δεν μας βοηθούν καθόλου να την αντιμετωπίσουμε. Δεν ξέρουμε πώς να προετοιμαστούμε και τι να περιμένουμε. Το χειρότερο όμως όλων είναι ότι δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε τη ζωή μας.
Το μεγαλύτερο πλήγμα για όλους μας αυτόν τον εφιαλτικό Μάρτιο είναι η ανατροπή των προσδοκιών μας. Μια ανατροπή που δεν εμπεριέχει, προς το παρόν, το απόλυτο του θανάτου, ούτε το οδυνηρό της ασθένειας. Είναι μια ανατροπή που πολλαπλασιάζει την ίδια την αβεβαιότητα σε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων μας. Μια ανατροπή, όμως, που οφείλεται σε δύο παράγοντες. Ο ένας είναι η πανδημία. Ο άλλος είναι το Κράτος.
Αυτά που ακολουθούν δεν αφορούν τους πάντες. Οι περισσότεροι θα τα προσπεράσουν ως αδιάφορα, ασήμαντα, ανεπίκαιρα ή δογματικά. Όμως είναι σοβαρά – ιδιαίτερα αν αξιολογείς υψηλά την Ελευθερία που διαθέτεις και δεν είσαι έτοιμος να την ανταλλάξεις με ευκολία. Απευθύνομαι, λοιπόν, σε δύο ομάδες που νομίζω ότι μπορούν να καταλάβουν κάπως καλύτερα όσα γράφω στη συνέχεια. Στους γνήσιους φιλελεύθερους και στους γνήσιους αριστερούς. Θα εξηγήσω και τα δύο – ιδιαίτερα πώς ορίζω τη «γνησιότητα». Ξεκινώ με τους φιλελεύθερους. Οι αριστεροί ας διαβάσουν με προσοχή γιατί αυτό που νομίζουν ότι δεν τους αφορά θα καταλήξει σ’ αυτούς.
Ο Ανώνυμος, ο συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας γράφει σε κάποιο σημείο ότι ο ελεύθερος άνθρωπος δεν φοβάται, ούτε ελπίζει. Τι εννοεί; Εννοεί ότι ο ελεύθερος άνθρωπος διαμορφώνει μόνος τους τη μοίρα του, με τις επιλογές του και τις πράξεις του. Είναι ο συγγραφέας της δικής του ζωής. Όμως η πανδημία μας αφαιρεί μεγάλο μέρος από την αξιοπρέπεια της ελεύθερης επιλογής γιατί μας αναγκάζει σε ακραίο αυτοπεριορισμό. Που τον επιτείνουν τα κρατικά μέτρα. Γιατί όταν ο ετεροκαθορισμός δεν είναι αποτέλεσμα φυσικών περιορισμών αλλά πολιτικών ή κοινωνικών, αισθανόμαστε ακόμα πιο αδύναμοι, ακόμα λιγότερο ελεύθεροι.
Προσοχή! Δεν θέλω να με παρεξηγήσετε. Γι’ αυτό θα το γράψω όσο πιο καθαρά γίνεται:
- Χρειαζόμαστε το Κράτος. Είναι απαραίτητο στην πολιτισμένη κοινωνία. Είναι απαραίτητο για τη λειτουργία της αγοράς. Είναι απαραίτητο για την ασφάλεια. Είναι απαραίτητο για την κοινωνική συνοχή και την οργάνωση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Η πανδημία μας έδειξε πόσο απαραίτητη είναι η κρατική υποδομή στην υγεία και την πρόνοια – ας μην το ξεχάσουμε.
- Υπάρχουν περιπτώσεις που η αγορά ή η κοινωνία από μόνες τους είναι αδύνατον να συντονιστούν και να δώσουν λύσεις σε επείγοντα προβλήματα. Η περίοδος που διανύουμε αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα που έχουμε ζήσει από το 1945 και μετά. Προφανώς το Κράτος θα πρέπει να αναλάβει τα ηνία, να συντονίσει, να ρυθμίσει και, βέβαια, να επιβάλλει. Καλώς το κάνει, είναι απαραίτητο να το κάνει.
- Δεν θα επαναλάβω το «λάθος» που έκαναν τη δεκαετία του 1940 ο F.A. Hayek και ο George Orwell. Η επερχόμενη διεύρυνση του ρόλου του Κράτους δεν θα οδηγήσει, αναπόφευκτα, στον ολοκληρωτισμό. Βέβαια, οι λανθασμένες προβλέψεις τους έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου και βοήθησαν να αποτραπεί αυτό που θεωρούσαν αναπότρεπτο. Αλλά η αλήθεια είναι ότι υποτίμησαν τη δυναμική της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Εγώ, αντίθετα, δεν την υποτιμώ καθόλου. Έχουμε, ακόμα, ισχυρά θεσμικά αντανακλαστικά, δικλείδες και εγγυήσεις. Και μάλιστα ζούμε σε μια περίοδο που όλα αυτά θεωρούνται δεδομένα και δύσκολα ανατρέπονται.
Αυτό που θα περιγράψω, λοιπόν, στη συνέχεια δεν αμφισβητεί τη σημασία, τη χρησιμότητα και τον ρόλο του Κράτους. Ο σκοπός μου είναι άλλος. Να θυμίσω ότι το Κράτος ποτέ δεν σταμάτησε εκεί που έπρεπε να σταματήσει.
Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Thomas Hobbes έχει καθορίσει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την πολιτική φιλοσοφία είναι γιατί θέτει ένα ζήτημα στο οποίο μέχρι και σήμερα καμία απολύτως ικανοποιητική απάντηση δεν έχει δοθεί. Η πολιτική κοινότητα έχει έναν κύριο στόχο: να εξασφαλίσει την ασφάλεια των ανθρώπων από εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. Ο Λεβιάθαν, το πανίσχυρο κράτος, μας είναι απαραίτητο για να επιβιώσουμε. Ο Ηγεμόνας θα μας προστατεύσει όταν θα υπάρξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αλλά θα πρέπει να υπακούμε στις εντολές του για να είναι αποτελεσματικός.
Δεν είχε άδικο ο Hobbes, η ιστορία το αποδεικνύει πάντοτε σε ακραίες καταστάσεις. Όταν κινδυνεύουμε καταφεύγουμε στον Θεό ή/και το Κράτος. Συχνά δίνουμε και στο δεύτερο μεταφυσικές ή υπερφυσικές ιδιότητες. Είναι αναμενόμενο να το κάνουμε, είναι ανθρώπινη ανάγκη, αλλά είναι και επικίνδυνο. Γιατί το Κράτος θα μπει στον πειρασμό να διαμορφώσει κανόνες που θα συνεχίσουν να ισχύουν και μετά το τέλος της κατάστασης έκτακτης ανάγκης.
Ας πάρουμε την αγορά. Το κράτος θα την ελέγξει (και καλά θα κάνει) σε μια περίοδο που αυτή είναι αδύνατον να αυτορρυθμιστεί με την ταχύτητα που απαιτείται. Σε παρόμοιες περιπτώσεις αναδύονται τα προβλήματα συλλογικής δράσης οξυμένα. Θυμίζω ότι το Κράτος υπάρχει για να επιλύει κυρίως αυτά. Ελπίζουμε να είναι αρκετά αποτελεσματικό για να τα επιλύσει όσο είναι εφικτό. Όμως η εξουσία έχει την τάση της επέκτασης, σχεδόν ποτέ του αυτοπεριορισμού. Το Κράτος δεν είναι μια οντότητα, δεν υπάρχει πραγματικά ο Λεβιάθαν. Είναι οι μηχανισμοί που το συγκροτούν, οι άνθρωποι που το στελεχώνουν και τα συμφέροντά τους. Θα δράσουν μεγιστοποιητικά, αυτό είναι δεδομένο. Γιατί η εξουσία μολύνει τον φορέα της και η απόλυτη εξουσία τον μολύνει ανεπανόρθωτα.
Όσοι γνήσιοι φιλελεύθεροι έχουν διαβάσει μέχρι εδώ, υποθέτω με καταλαβαίνουν καλά, δεν χρειάζεται να προσθέσω πολλά για να τους πείσω. Θα συνεχίσω απευθυνόμενος στους γνήσιους αριστερούς που πιθανόν θα έχουν αρχίσει να δυσανασχετούν γιατί δεν τους αφορούν και τόσο αυτά που έχω γράψει. Αν είναι γνήσιοι αριστεροί κάνουν λάθος. Γιατί, για μένα, γνήσιος είναι εκείνος ο αριστερός που θεωρεί την κρατική εξουσία επικίνδυνη. Που τη φοβάται όσο, σχεδόν, και ο φιλελεύθερος.
Δύο πράγματα έχω να σας πω. Καταρχάς, όταν το Κράτος ελέγχει την οικονομία δεν είναι οι καταναλωτές που βγαίνουν κερδισμένοι – αυτοί ωφελούνται μόνο από τις ανοικτές ανταγωνιστικές αγορές. Η ελεγχόμενη κορπορατιστική οικονομία ωφελεί πάντοτε την ολιγαρχία που διαπλέκεται με το κράτος, τις ισχυρές πολιτικά συντεχνιακές ομάδες, μοιράζοντας τα ψίχουλα και σε όσους έχουν ήδη έναν σύνδεσμο μ’ αυτό το κράτος και είναι απαραίτητοι για τη λειτουργία του. Οι υπόλοιποι, αν σας ενδιαφέρουν, θα βρεθούν έξω από τα τείχη. Αλλά αυτό μπορεί να μην σας πείσει γιατί νομίζετε (εντελώς λανθασμένα!) ότι η οικονομική ανισότητα είναι μεγαλύτερη στις ανοικτές οικονομίες. Όμως συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.
Πάμε στο δεύτερο. Το πανίσχυρο Κράτος δεν θα περιοριστεί βέβαια στον έλεγχο της οικονομίας. Ο πολιτικός αυταρχισμός συνοδεύει πάντα τον εκτεταμένο οικονομικό παρεμβατισμό. Κοινωνικά κινήματα, περιθωριακές ομάδες, οι «ξένοι» κάθε είδους (πρόσφυγες, μετανάστες), συνιστούν απειλή για τη συναίνεση της ομοιογένειας της πολιτικής κοινότητας που εμπιστεύεται μόνο τον Λεβιάθαν. Σε πολλές χώρες ο πολιτικός αυταρχισμός θα αυξηθεί. Όταν ο κρατικός μηχανισμός καταστολής μεγαλώνει «για καλό σκοπό» είναι απολύτως βέβαιο ότι θα χρησιμοποιηθεί και για κακούς σκοπούς. Οι εξελίξεις μετά την 11/9/2001 το αποδεικνύουν.
Θα ανατραπεί η ισορροπία της δημοκρατικής με τη φιλελεύθερη αρχή. Αυτό σημαίνει ότι η ομοιογενής πλειοψηφία, αν της δοθεί η ευκαιρία, θα παραβιάσει τις αρχές του κράτους δικαίου, τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, θα αποβάλλει το διαφορετικό. Ο λαϊκισμός θα θεριέψει – και όπως γνωρίζετε ελπίζω, ανθεκτικός λαϊκισμός είναι μόνο ο δεξιός. Ποιος θα είναι ο χαμένος πολιτικά; Οπωσδήποτε η Αριστερά. Η συντηρητική στροφή, η ανοχή στον αυταρχισμό θα ανατρέψει και την πολιτική ισορροπία. Οι φιλελεύθεροι (που δεν είναι ούτε αριστεροί, ούτε δεξιοί) γνωρίζουν ότι η ελευθερία και το βασικό συστατικό της στοιχείο, η ανοχή, βασίζονται στις πολιτικές και θεσμικές ισορροπίες.
Ο κρατικός παρεμβατισμός στην οικονομία θα έχει ορατή ημερομηνία λήξης. Τα αποτελέσματά του εμφανίζονται σχετικώς σύντομα και η συνέχεια αποτελεί μονόδρομο για οποιαδήποτε κυβέρνηση έχει ως στόχο την κοινωνική ευημερία. Αν οι φιλελεύθεροι ανησυχούσαν μόνο γι’ αυτό δεν θα ήταν γνήσιοι φιλελεύθεροι. Αυτό που κυρίως μας ανησυχεί σ’ αυτές τις περιπτώσεις είναι η μετάλλαξη του θεσμικού DNA των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Τα ημι-αυταρχικά υβρίδια που θα εμφανιστούν ως πιο αποτελεσματικά και πιο κατάλληλα για τους νέους καιρούς.
Δεν θα συνεχίσω, νομίζω ότι όποιος θέλει να καταλάβει τι λέω, δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω. Για τους κακόπιστους και τους ανόητους (που χρειάζεται πάντα να τους εξηγείς δύο φορές τι εννοείς), επαναλαμβάνω ότι δεν αμφισβητώ την ανάγκη, τη σημασία, τον ρόλο του Κράτους. Ιδιαίτερα σε παρόμοιες κρίσεις που κανείς δεν μπορεί να το αντικαταστήσει. Θεωρώ ότι μέχρι τώρα τα μέτρα που ελήφθησαν ήταν ορθολογικά, απαραίτητα, ακόμα και ελλιπή σε κάποιες περιπτώσεις. Απλώς επισημαίνω ότι όλα αυτά θα έχουν οπωσδήποτε μακροπρόθεσμες συνέπειες. Μας ενδιαφέρει ποιες θα είναι αυτές;
Μπορεί όλα αυτά να τελειώσουν τον Μάιο, να τα θυμόμαστε κάποτε σαν έναν κακό εφιάλτη. Να είναι αυτό άλλο ένα από τα πολλά άχρηστα κείμενα που χάνουν την επικαιρότητά τους μέσα σε μερικές εβδομάδες. Είμαι ο πρώτος που το εύχεται ολόψυχα.
Αλλά μπορεί και όχι. Είναι πιθανόν αυτό που ζούμε να συνεχιστεί ή να επιδεινωθεί με τρόπους που δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Γιατί αυτό είναι το χαρακτηριστικό της αβεβαιότητας, όπως θα έχετε ήδη διαπιστώσει. Και τότε θα έχουμε μόνο ένα κοσμικό αποκούμπι, τον Λεβιάθαν. Μπορεί να μας σώσει αυτός ο Λεβιάθαν αλλά έχει σημασία ο τρόπος που θα μας σώσει και ποιοι θα είμαστε μετά τη σωτηρία μας.
Δεν έγραψα αυτό το άρθρο για να διαμαρτυρηθώ για τα μέτρα. Είναι απαραίτητα και καλοδεχούμενα εφόσον έχουν σκοπό να μας προστατέψουν από μια πραγματική απειλή και να μας συντονίσουν με μικρές αλλά απαραίτητες απώλειες ελευθερίας. Εγραψα αυτό το άρθρο γιατί μου το υπαγόρευαν τα φιλελεύθερα αντανακλαστικά μου αλλά κυρίως το καθήκον που έχει κάθε φιλελεύθερος. Ένα καθήκον που όρισε το 1790 ο Ιρλανδός φιλελεύθερος πολιτικός, John Philpot Curran: Απαραίτητη προϋπόθεση για να διατηρήσεις την ελευθερία σου είναι να βρίσκεσαι σε συνεχή εγρήγορση. Αν δεν το κάνεις, η συνέπεια και η τιμωρία σου μαζί, θα είναι η υποδούλωσή σου.
Ο Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ).