Τα παιδιά είναι οι ανώνυμοι ήρωες στην εποχή της πανδημίας της Covid-19. Η μαζική ψυχολογία φόβου, ο εγκλεισμός, η επιτακτική ανάγκη συμφιλίωσης με την απώλεια της ελευθερίας τους, η απουσία του σχολικού πλαισίου, του παιχνιδιού και των αγαπημένων φίλων, διαταράσσουν το επιθυμητό αίσθημα ασφάλειας που τόσο πολύ δικαιούνται. Η αρρώστια εισέβαλε σαν ένα αναπάντεχο ενδεχόμενο στην ζωή τους. Έτσι ξαφνικά. Έννοιες μέχρι προτινος ενταγμένες στο φαντασιωσικό τους κόσμο, τώρα πλέον φυσικοποιήθηκαν. Φυλακισμένα μέσα στην αθωότητα της ηλικίας τους, τα παιδιά καλούνται να επεξεργαστούν και να αντεπεξέλθουν σε έναν κόσμο όπου η απώλεια της ανθρώπινης ζωής κυριαρχεί καθημερινά ως σενάριο. Δύσκολο εγχείρημα, άδικο και απρόσμενο.
Οι αλλαγές στον ψυχισμό του παιδιού
Τι αλλαγές μπορεί να παρατηρούμε στον ψυχισμό και την συμπεριφορά των παιδιών;
- Αίσθημα ανασφάλειας: το παιδί αναρωτιέται γιατί υπάρχει ο κορονοϊός, αν κινδυνεύει το ίδιο ή η οικογένεια του, αν θα πάει στο νοσοκομείο, αν θα επιστρέψει ξανά στο σχολείο, αν θα μπορεί να κοιμάται ήσυχο τα βράδια, αν θα ξαναδεί τους φίλους του, αν θα επιστρέψει στην παιδική του ηλικία. Νιώθει ένα κενό, μια αβεβαιότητα για το αύριο και ένα αίσθημα ανημποριάς απέναντι στα γεγονότα. Στον έφηβο το αίσθημα ανασφάλειας μπορεί να είναι εντονότερο καθότι αυτό εντάσσεται σε ένα ήδη υπάρχον υπόστρωμα υπαρξιακού άγχους το οποίο τον διακατέχει.
- Έντονο άγχος: μπορεί να αισθάνεται ένα διάχυτο αίσθημα απειλής το οποίο ενίοτε εκφράζεται μέσα από σωματικά συμπτώματα. Ταχυκαρδία, αίσθημα αδυναμίας, ζαλάδας, λιποθυμίας, ανησυχίας, κ.α. Δεν υπάρχει πάντα ένας ορατός εχθρός πίσω από το άγχος, όσο ένα αίσθημα αδυναμίας και φόβου απέναντι σε έναν επικείμενο κίνδυνο. Στον έφηβο το άγχος αυτό μπορεί να είναι πιο συνειδητό, οι αρνητικές σκέψεις πιο προσβάσιμες και πιο ξεκάθαρες στο μυαλό του. Άρα και πιο βασανιστικές.
- Συμπτώματα υποχονδρίασης: μπορεί να εμφανίσει σκέψεις φοβικές γύρω από το θέμα της υγείας του ή των αγαπημένων του ανθρώπων, χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις μετάδοσης μέσα στα μέλη της οικογένειάς του. Μπορεί πχ. να μεταφράζει την κόπωση που νιώθει μια μέρα σαν πιθανό σύμπτωμα μόλυνσης από την covid. Μπορεί να υιοθετεί τελετουργίες διαβεβαίωσης, Πχ. να μετράει συστηματικά την θερμοκρασία του ή να ρωτάει την μαμά του αν κόλλησε κορονοιό. Μπορεί επίσης να διαβάζει στο ίντερνετ άρθρα με θέμα τον κορονοϊό και να ψάχνει για απαντήσεις σε συμπτώματα που υποψιάζεται ότι είναι ενδεικτικά της νόσου.
- Ανάγκη για έλεγχο: τα παιδιά που προ κορονοϊού ήταν πιο επιμελή με την υγιεινή τους και πιο «πειθαρχημένα» στα καθημερινά καθήκοντα τους είναι συνήθως και τα πιο συμμορφωμένα στους κανόνες πρόληψης απέναντι στον ιό. Πλένουν πιο συχνά τα χέρια τους, ελέγχουν την θερμοκρασία τους, διορθώνουν παραλείψεις στην συμπεριφορά της υπόλοιπης οικογένειας κλπ. Νιώθουν εν ολίγοις πιο υπεύθυνα και υιοθετούν συμπεριφορές ελέγχου που προσωρινά τους μειώνουν το άγχος.
- Καταθλιτπικά συμπτώματα: το παιδί μπορεί να εμφανίσει μια πτώση του θυμικού, της διάθεσης, του κινήτρου να κάνει πράγματα στην καθημερινότητά του. Μπορεί να εκδηλώσει απόσυρση συναισθηματική, κλάμα, αυπνία ή μειωμένη όρεξη για φαγητό. Μπορεί να νιώθει ένα αίσθημα ανικανοποίητου και μια έλλειψη όρεξης να κάνει πράγματα που άλλοτε του έδιναν ευχαρίστηση. Οι έφηβοι, λόγω των αναπτυξιακών τους προκλήσεων, των ορμονικών και συναισθηματικών συνιστώσεών τους, βιώνουν εντονότερα τις καταθλιπτικές τους ροπές στην εποχή της covid. Αποσύρονται, διερωτώνται “γιατί”; Πέφτουν βαθύτερα σε μελαγχολία, απογοητεύονται, νιώθουν τις συμβολικές απώλειες εντονότερα μέσα τους. Κατ’ έμέ είναι η πιο ευάλωτη ομάδα, ίσως η πιο “αδικημένη” όλων. Σε ένα μεταίχμιο. Ούτε παιδιά, ούτε ενήλικες, μόνοι απέναντι στα διλήμματά τους, στην αγωνία τους να καταλάβουν έναν κατακερματισμένο εαυτό, σε μια πλέον κατακερματισμένη εποχή.
- Κυκλοθυμία: ορισμένα παιδιά, ειδικά αυτά που βρίσκονται στην εφηβεία, εμφανίζουν έντονες εναλλαγές της διάθεσης οι οποίες δεν συνάδουν πάντα με κάποιο εκλυτικό παράγοντα, όσο με μια δυσκολία να νιώσουν σταθερά καλά με τον εαυτό τους. Η αστάθεια των ημέρων εντείνει περαιτέρω την αστάθεια του ψυχικού τους κόσμου.
- Φοβίες: ειδικότερα τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι ευάλωτα στο να μεταμορφώσουν την διάχυτη ατμόσφαιρα απειλής που κυριαρχεί, σε πιο ειδικές φοβίες όπως είναι ο φόβος για το σκοτάδι.
- Πλήξη: η έλλειψη σωματικής κίνησης, η απουσία εκτόνωσης μέσω παιχνιδιού, αλλά και η απουσία πνευματικής διέγερσης, που άλλοτε ήταν μέρος της δια ζώσης διδασκαλίας, παθητικοποιούν τα παιδιά. Εκείνα βαριούνται εύκολα, γιατί απλά δεν βρίσκουν κάτι που να τα συνεπάρει. Κλεισμένα μέσα στους τέσσερις τοίχους, ταυτίζονται με τον ρόλο του “θύματος” και στην ουσία παύουν να προσπαθούν. Μπαίνουν στο απόλυτο πνευματικό αδιέξοδο. Και αυτό γίνεται ένα είδους “make believe”. “Δεν μπορώ άρα σταματώ”. Οι έφηβοι είναι πιο επιρρεπείς σε συναισθήματα πλήξης. Άλλωστε η πλήξη είναι και κομμάτι της ρομαντικής εφηβικής εικόνας του εαυτού.
- Κατάχρηση ηλεκτρονικών μέσων: τα ηλεκτρονικά είναι πλέον προϋπόθεση της εξ αποστάσεως διδασκαλίας. Τα όρια ανάμεσα στο θεμιτό και το αθέμιτο είναι θολά. Οι έφηβοι συνομιλούν με τους φίλους τους ολημερίς μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και πλέον το κινητό τους είναι κομμάτι της ταυτότητας τους. Τα φαινόμενα εξάρτησης αυξάνονται ραγδαία σε συνθήκες εγκλεισμού όπου οι εναλλακτικές απουσιάζουν και πολλοί γονείς καταλήγουν στην εύκολη και εύπεπτη λύση. Τα παιδιά επιζητούν ολοένα και περισσότερο την ψευδή ασφάλεια της οθόνης τους. Με ευκολία εκείνη γίνεται αντικείμενο κατάχρησης από εκείνα τα οποία δυστυχώς καταλήγουν να νιώθουν ολοένα και μεγαλύτερη συναισθηματική επιπέδωση. Η παθητικοποίηση της σκέψης, η επιθετικότητα και η πνευματική σύγχυση καραδοκούν.
- Αίσθημα μοναξιάς: τα παιδιά νιώθουν μόνα. Πιο πολύ από ποτέ. Ακόμη μεγαλύτερη μοναξιά μπορεί να νιώθουν τα παιδιά που δεν έχουν αδέλφια, που ζουν μια έντονη στρεσογόνο συνθήκη μέσα στην οικογένεια, καθώς και εκείνα που τους διακατείχε ένα βαθύ αίσθημα μοναξιάς και προ κορονοϊού. Για τους εφήβους η συμμετοχή στις παρέες είναι μια πολύ οδυνηρή απώλεια που βιώνουν.
- Αίσθημα αδικίας: τα παιδιά νιώθουν ότι είναι άδικο να είναι κλεισμένα στο σπίτι και ότι ένας αόρατος εχθρός φταίει για αυτό. Αν μην τι άλλο δεν φταίνε αυτά. Και η απενοχοποίσηη αυτή θα πρέπει να είναι το κύριο μέλημα του γονιού.
Η περιφρούρηση της ψυχικής υγείας των παιδιών είναι ένας από τους σημαντικότερους στόχους της εποχής μας. Οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στα ρητά και άρρητα μηνύματα που τους μεταδίδουμε. Να μην παρασυρόμαστε σε μια θανατολαγνεία. Άλλωστε ο συναισθηματικός τους κόσμος διαμορφώνεται μέσα από εκείνον των ενηλίκων. Και εμείς καλούμαστε να αντεπεξέλθουμε σε έναν κόσμο ο οποίος πενθεί και ζει μέσα στην αβεβαιότητα. Ας προσπαθήσουμε να αποφύγουμε την κατάτμηση του κόσμου σε άσπρες και μαύρες αποχρώσεις. Σε υγιείς και αρρώστους, σε καλούς και κακούς, σε ηθικούς και ανήθικους, σε πειθαρχημένους και απειθάρχητους, σε ζωντανούς και πεθαμένους, σε συμπτωματικούς και ασυμπτωματικούς, σε θύτες και θύματα. Οι ταμπέλες και ο διχασμός χτίζουν σύγχυση, ταραχή και ανασφάλεια. Όλοι είμαστε δυνάμει φορείς όσο καλοί άνθρωποι και αν είμαστε, ο ιός δεν διαχωρίζει τάξεις, εθνικότητες, θρησκείες και φύλο. Η πανδημία είναι οικουμενική και μέσα από αυτό το πρίσμα είναι μια ευκαιρία να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά μας στην επικινδυνότητα του στίγματος.
* Η Μυρσίνη Κωστοπούλου είναι Κλινική Ψυχολόγος και Ψυχοθεραπεύτρια