Υπάρχει κάτι αναπάντεχα κοινό μεταξύ της μουσικής φόρμας που χαρακτηρίζει τα μεγάλα μουσικά έργα της κλασικής περιόδου και του τρόπου παραγωγής πολιτικής για τα σημαντικά ζητήματα τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας. Τα κλασικά έργα, όπως οι συμφωνίες τα κοντσέρτα και οι σονάτες έχουν στο πρώτο μέρος τους την ίδια δομή – τη φόρμα σονάτας, που βασίζεται στην ανάπτυξη συνήθως δύο απλών και εύληπτων μουσικών θεμάτων (σκεφτείτε χαρακτηριστικά τις 4 πρώτες νότες της 5ης Συμφωνίας του Μπετόβεν). Και μπορεί γενικά η ελληνική πολιτεία να μην διακρίνεται για τη σχέση της με την τέχνη, όμως σε πολλά ζητήματα η παραγωγή πολιτικής έχει παρόμοια δομή με τη φόρμα σονάτας, δηλαδή βασίζεται σε ένα ή δύο απλά και εύληπτα από όλους θέματα, τα οποία επαναλαμβάνονται συνέχεια με διαφορετικές παραλλαγές, ώστε τελικά να αποτελούν τη βάση των πολιτικών επιλογών, αποδεκτά και από την όποια αντιπολίτευση, η οποία απλώς προτείνει διαφορετικά μέτρα.
Και είναι μεν λογικό ο συνθέτης να μπορεί να ορίζει αυτός το θέμα του, δημιουργώντας με την ανάπτυξή του την πραγματικότητα του έργου του, η αντίστοιχη διαδικασία όμως στην πολιτική, όπου η επανάληψη ενός θέματος δημιουργεί τελικά μια νέα πραγματικότητα, ανεξάρτητα από τη σχέση του με τα εξωτερικά δεδομένα, είναι καταφανώς προβληματική, ιδιαίτερα όταν το βασικό θέμα είναι ουσιαστικά ένας εύληπτος μύθος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν τη δεκαετία του 1980 η χρήση από το ΠΑΣΟΚ μιας σειράς αυταπόδεικτων – υποτίθεται – αληθειών για τις «προβληματικές επιχειρήσεις», που δημιούργησε ένα γενικά αποδεκτό απλοποιημένο σχήμα για μία πολυσύνθετη πραγματικότητα. Το αποτέλεσμα ήταν η παραγωγή και αποδοχή μιας πολιτικής στηριγμένης σε αυτήν την κατασκευασμένη πραγματικότητα, που οδήγησε στην κρατικοποίησή τους, τη διοίκησή τους από συχνά άσχετους κομματικούς φίλους, που μας έγιναν μάνατζερ μαθαίνοντας «στου κασίδη το κεφάλι» ώστε τελικά να χάσκουν σήμερα ως ερείπια, μετά από κρατικές δαπάνες δισεκατομμυρίων.
Μια αντίστοιχη κατάσταση υπάρχει επίσης από τη δεκαετία του 1980 για τις πανελλήνιες εξετάσεις. Γενικά έχει γίνει αποδεκτό ότι στην καλύτερη περίπτωση αποτελούν ένα αναγκαίο κακό με πολλές παρενέργειες, τόσο στην ψυχική κατάσταση των παιδιών, με το άγχος που τους προκαλούν, όσο και στα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, την οποία υποτίθεται διαστρεβλώνουν και εκτρέπουν από τον σκοπό της παροχής γνώσης και της καλλιέργειας κριτικής σκέψης. Έτσι, τα περισσότερα προβλήματα της Μέσης Εκπαίδευσης ανάγονται χωρίς καμία περίσκεψη στην ύπαρξη των πανελληνίων. Είναι όμως έτσι τα πράγματα;
Ας δούμε πρώτα τα σχετικά με το άγχος των παιδιών: σε μία γελοιογραφία, μία νοσοκόμα λέει «έλα μη φοβάσαι, μία απλή εγχείρηση είναι». «Μα δεν φοβάμαι» απαντά ο ασθενής, που δεν έχει ναρκωθεί ακόμα. «Δεν το λέω σε σένα!» ανταπαντά η νοσοκόμα, «στον χειρουργό το λέω!».
Υπονοώ προφανώς ότι ένας βασικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι η προετοιμασία των νέων για τη ζωή που θα πάρουν στα χέρια τους. Και αυτή η ζωή δυστυχώς ή ευτυχώς είναι γεμάτη από έως και καθημερινές εξετάσεις!
Σε μία φυλή Ινδιάνων μετά τη μαθητεία άφηναν τους νέους μόνους σε κάποιο σημείο, μακριά από τη φυλή με λίγες προμήθειες, οπότε αυτοί επέστρεφαν μόνο αν ήταν ικανοί να επιζήσουν. Στην εποχή μας οι συνθήκες έχουν αλλάξει, ώστε δεν είναι κανείς υποχρεωμένος να συνεχίσει τις σπουδές του στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, αν όμως θέλει δεν μπορεί να μην έχει ένα ελάχιστο αναγκαίων γνώσεων (επομένως αυστηρές εξετάσεις που να πιστοποιούν αυτό το επίπεδο θα έπρεπε να υπάρχουν και για την αποφοίτηση από το Λύκειο, ακόμα κι αν η εισαγωγή στο πανεπιστήμιο ήταν ελεύθερη).
Επιπλέον, αν ρίξουμε μια ματιά τι συμβαίνει στον κόσμο γύρω μας (και στην Ελλάδα) θα δούμε ότι οι εξετάσεις γενικεύονται, π.χ. για την πρόσληψη σε πολλές επιχειρήσεις, όπου μάλιστα μπορεί να υπάρχουν και πολλοί γύροι. Από την άλλη πλευρά πόσα θετικά στοιχεία δεν προσφέρει μία σωστή προετοιμασία για τις πανελλήνιες, όχι μόνο σε γνώσεις, αλλά και σε δεξιότητες, μέθοδο εργασίας και προσωπικής οργάνωσης και πειθαρχία σε ένα απαιτητικό πρόγραμμα πολλών μηνών! Τέλος, δεν θα έβλαπτε να θυμηθούμε και την ψυχαναλυτική ερμηνεία όλων των ηρωικών κύκλων με τους άθλους του Ηρακλή, του Θησέα και των άλλων της ελληνικής μυθολογίας, ότι εκφράζουν μία σειρά δοκιμασιών στο στάδιο της ενηλικίωσης.
Όσο για το κατά πόσον η παρουσία των πανελληνίων εκτρέπει την εκπαιδευτική διαδικασία από τον σκοπό της, αρκεί να δούμε τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας σε μικρότερες τάξεις, όπου δεν υπάρχει ακόμα η πίεση των πανελληνίων εξετάσεων. Άραγε φταίνε οι πανελλήνιες που οι έλληνες μαθητές (στην πλειοψηφία τους) έρχονται στις τελευταίες θέσεις του τεστ της PISA, ή που διαθέτουν ελάχιστες γνώσεις ιστορίας, γραμματικής, κατανόησης κειμένου, ή δεξιότητες στα μαθηματικά;
Έτσι, ενώ ο Χάιντν, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν έγραψαν αριστουργήματα με βάση τα μουσικά τους θέματα, η πλαστή πραγματικότητα που δημιουργεί η συνεχής επανάληψη στην ελληνική πολιτική σκηνή και στον δημόσιο διάλογο απλών και εύληπτων αληθειών (υποτίθεται) που στην πραγματικότητα είναι μύθοι, οδηγεί σε συνεχείς παραφωνίες.
Γι’ αυτό, θα έπρεπε να αντιμετωπίσουμε τις εξετάσεις έτσι ώστε να καρποφορήσουν, όπως λέει σε μία περίφημη άρια o Σαράστρο, στον «Μαγικό Αυλό» του Μότσαρτ.
Πράγματι, αν πάψουμε να τις βλέπουμε με τα παραμορφωτικά γυαλιά των προαναφερθέντων μύθων, παπαγαλίζοντας τον βολικό αλλά και ταυτόχρονα υπονομευτικό στόχο να καταργηθούν οι πανελλήνιες, θα βλέπαμε ότι μπορεί να αποτελέσουν ένα θαυμάσιο όργανο εκπαιδευτικής πολιτικής, λόγω της αποδοχής που έχουν (ακόμη) από την ελληνική κοινωνία: αφού στην πραγματικότητα αποτελούν τον μοναδικό λόγο για τον οποίο η πλειοψηφία των μαθητών ασχολείται με τα μαθήματα που εξετάζονται (και δεν δίνουν δεκάρα για τα άλλα) μια καλή επιλογή θεμάτων, αλλά με σταθερά χαρακτηριστικά (όπως στις ΗΠΑ) και μια αυξημένη ύλη αρκούν για να σταθεροποιηθεί ένα επιθυμητό επίπεδο απόδοσης και επίδοσης. Δηλαδή, τα όποια προβλήματα σχετίζονται με παπαγαλία, έλλειψη κριτικής σκέψης, έκταση και βάθος γνώσεων μπορεί πολύ απλά να επιλυθούν με κατάλληλη επιλογή θεμάτων και έκταση ύλης, οπότε το σύστημα θα προσαρμοστεί σε αυτά!
Οσο για τα όποια άλλα αντικείμενα στα οποία πρέπει να εξασκηθούν οι μαθητές, υπάρχουν τόσες τάξεις πριν από τη Δευτέρα Λυκείου, που αυτή τη στιγμή περνούν ανεκμετάλλευτες. Εδώ όμως φεύγουμε από τις αναλογίες με τη μουσική και πηγαίνουμε στον σχεδιασμό και στη διοίκηση μεγάλων συστημάτων, που δεν μπορεί να υποκαθίστανται με αφελείς (στην καλύτερη περίπτωση) πρακτικές και αναποτελεσματικές καινοτομίες, που αγνοούν τη δομή, τη λειτουργία και τη σημασία του συστήματος στο οποίο επεμβαίνουν.