Πρώτη ημέρα του τρίτου lockdown (ή του τρίτου κύματος της πανδημίας, δεν θυμάμαι πλέον). Βρίσκομαι στην κουζίνα και μιλάω στο What’s Up με τον Κέντσο Ντόρζι, ταξιδιωτικό πράκτορα από το βασίλειο του Μπουτάν. Σκαρφαλωμένο στα Ιμαλάια, σφηνωμένο ανάμεσα στην Ινδία και την Κίνα, έχει ήδη προσφέρει το πιο απίθανο πανδημικό success story: μόνο ένας θάνατος από κορονοϊό! Εκτενές άρθρο που διάβαζα προχθές στο Αtlantic προσπαθούσε να εξηγήσει ακριβώς αυτό: πώς ένα φτωχό ορεινό βασίλειο στην άκρη του πουθενά έχει βάλει τα γυαλιά σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Ο Κέντσο Ντόρζι χρησιμοποιεί το κινητό του για να μου δείξει τη θέα από το βαν στο οποίο ταξιδεύει την ώρα που μιλάμε, καθ’ οδόν για τα νότια της χώρας. Χαζεύω μαγεμένη ένα πυκνό υποτροπικό δάσος –αν δεν κάνω λάθος, διακρίνω μπανανιές–, κάτω από ένα μουντό, υγρό ήλιο· θυμάμαι ότι ο όρος «ακαθάριστη εγχώρια ευτυχία» επινοήθηκε σε αυτόν εδώ τον τόπο.
Το Μπουτάν δεν πολεμάει τον κορονοϊό μόνο με σκληρότατη καραντίνα και χρηστή διακυβέρνηση αλλά και κάνοντας πράξη μια ολόκληρη εθνική φιλοσοφία –βασισμένη φυσικά στον βουδισμό–, με κλειδί την ψυχική ανθεκτικότητα. «Δεν φτάνει να έχεις ένα όμορφο σπίτι» ακούω τα λόγια του συνομιλητή μου από την άλλη άκρη του κόσμου. «Χρειάζεται να έχεις και μια όμορφη ζωή να στεγάσεις κάτω από αυτό το όμορφο σπίτι».
Οι κάτοικοι του Μπουτάν είναι Στωικοί και δεν το ξέρουν (διόλου περίεργο, καθότι ο στωικισμός υπήρξε ανά τους αιώνες η ρίζα πολλών θρησκευτικών και φιλοσοφικών παραδόσεων). Εμείς, πάλι, στον υπόλοιπο πλανήτη θέλουμε να γίνουμε στωικοί, μπας και τη βγάλουμε καθαρή. Διόλου τυχαίο ότι εγχειρίδια στωικότητας με τσιτάτα του Επίκουρου και του Σενέκα κάνουν θραύση τον τελευταίο καιρό.
Στη Βρετανία π.χ. είναι πολύ hot o Mάρκος Αυρήλιος (αγαπημένος και του Μπιλ Κλίντον), που στο κάτω κάτω ξέρει από πανδημίες. Τα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια της ζωής του συνέπεσαν με τον λοιμό των Αντωνίνων. Εξ ου και έγραψε: «Η τέχνη της ζωής μοιάζει περισσότερο με την τέχνη της πάλης παρά με την τέχνη του χορού, διότι ο άνθρωπος με αυτή αντιμετωπίζει με ετοιμότητα και θάρρος όσα ανέλπιστα και όχι όσα είναι γνωστά εκ των προτέρων».
Σύμφωνα δε με τον εκδοτικό οίκο Penguin Random House, οι πωλήσεις του «Τα Εις αυτόν» σημείωσαν αύξηση του 28% το πρώτο τετράμηνο του 2020, ενώ οι «Επιστολές από έναν στωικό» του Σενέκα εκτοξεύτηκαν την ίδια περίοδο κατά 42%. Στην Ελλάδα, πάλι, μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ικαρος το «Πώς να είμαστε στωικοί» του Μάσιμο Πιλιούτσι, με πρακτικές μάλιστα πνευματικές ασκήσεις (για να μη μένει κανείς μόνο στη θεωρία). Το προηγούμενο της ίδιας σειράς «Η αρχαία τέχνη της στωικής χαράς» του Ουίλιαμ Μπ. Ιρβάιν εξαντλήθηκε και ετοιμάζεται για τη δεύτερη έκδοσή του.
Η αλήθεια είναι ότι η τάση ήταν ανοδική και πριν από την έλευση της πανδημίας (στη Βρετανία π.χ. πραγματοποιείται κάθε χρόνο από το 2012 η «Στωική Εβδομάδα», με τη συμμετοχή χιλιάδων ακαδημαϊκών φιλοσόφων, γνωστικών ψυχολόγων και απλών ανθρώπων). Απλώς τώρα που οι περιστάσεις το απαιτούν, η εμμονή με τους στωικούς κορυφώνεται.
Οπως έγραφαν οι New York Times, ήδη από τον Μάρτιο του 2019, ακόμα και η Σίλικον Βάλεϊ βοά από Επίκουρο και Ζήνωνα. Τρανή απόδειξη το νεοαφιχθέν Ινστιτούτο «Cicero» («Enterpreneurial solutions for public problems») στην Καλιφόρνια, με ένα διαφορετικό απόφθεγμα του Κικέρωνα κάθε μέρα στο σάιτ του. «Στωικισμός και πανδημία» τιτλοφορείται ακόμα και ένα επεισόδιο σε podcast της Αpple.
Στωικότητα, όχι παθητικότητα
Οπως γράφει στο βιβλίο του ο προαναφερθείς Μάσιμο Πιλιούτσι, καθηγητής φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης, ο στωικισμός «δεν πρέπει να παρερμηνεύεται ως μια παθητική φιλοσοφία», του τύπου κάθομαι και υπομένω «στωικά» τα απανωτά χτυπήματα της μοίρας. H λογική είναι μια άλλη θέαση του εαυτού σου και του τρόπου που αντιμετωπίζεις (ακόμα και εν έτει 2021) τα συσσωρευθέντα δεινά.
Αναφέρει μάλιστα και μερικά παραδείγματα προς μίμηση που δεν ανήκουν στην αρχαιότητα. Ητοι σύγχρονους αποστόλους του στωικισμού, που τον ασπάστηκαν χωρίς καλά καλά να το γνωρίζουν, προκειμένου να υπομείνουν τις αντιξοότητες της ζωής τους. Ανάμεσα τους ο Τζέιμς Στοκντέιλ, διοικητής της 51ης Μοίρας Μαχητικών Αεροσκαφών του Αμερικανικού Ναυτικού. To 1965 αιχμαλωτίστηκε από τους Βιετκόγκ και πέρασε κάμποσα χρονάκια στο περίφημο «Χίλτον» του Ανόι.
Οταν ο απελευθερωθείς Στοκντέιλ (που είχε μυηθεί στον στωικισμό κάμποσα χρόνια νωρίτερα, στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ) ερωτήθηκε ποιοι δεν τα κατάφεραν στο «Χίλτον» του Ανόι, απάντησε ως εξής (παρακαλώ προσέξτε τις ανατριχιαστικές ομοιότητες με το σήμερα): «Ω, αυτό είναι εύκολο: οι αισιόδοξοι! Υπήρχαν εκείνοι που έλεγαν “Θα είμαστε έξω μέχρι τα Χριστούγεννα”. Και τα Χριστούγεννα έρχονταν και τα Χριστούγεννα έφευγαν. Τότε εκείνοι έλεγαν “Θα είμαστε έξω μέχρι το Πάσχα”. Και το Πάσχα ερχόταν και έφευγε. [..] Και πέθαναν από τη βαθιά τους θλίψη […] Είναι ένα πολύ σημαντικό μάθημα. Ποτέ δεν πρέπει να μπερδεύεις την πίστη σου ότι στο τέλος θα επικρατήσεις –που δεν έχεις ποτέ περιθώριο να την απολέσεις–με την αποφασιστικότητά σου να αντιμετωπίσεις τα πιο κτηνώδη γεγονότα της τωρινής σου πραγματικότητας, όποια και αν είναι αυτά».
Μια κάποια λύση
Παραδέχομαι ότι αυτή η «μόδα» ίσως να ηχεί σε πολλούς μια ακόμα new age μπουρδολογία (στο όνομα της οποίας, ακαδημαϊκοί και celebrities αγκαλιάζουν δέντρα και απαγγέλουν αρχαίους έλληνες και ρωμαίους στωικιστές). Ομως, δεν είναι παράδοξο σε δύσκολους ηθικά και οικονομικά καιρούς η φιλοσοφία να καλείται να συνδράμει στην καθημερινή ζωή.
Ισως, μέσα σε αυτή την παγκόσμια απελπισία, η δύναμη της στωικής σκέψης να είναι μια κάποια λύση. Iδιαίτερα σε αυτό πραγματικά το σκληρό lockdown με τα κουφάρια (από τα προηγούμενα lockdown) πάνω στους καναπέδες.
Ισως, αυτή τη φορά, αντί να καθίσουμε να φτιάξουμε χαρωπά ψωμί με προζύμι, να στολίσουμε έλατα (από τις αρχές Νοεμβρίου) ή απλώς να «σαπίσουμε» στο Netflix, να προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε αν μπορούμε να ασκηθούμε και να ενδυναμώσουμε εσωτερικά (προσοχή, ο στωικισμός είναι φιλοσοφία και όχι κάποιο είδος ψυχοθεραπείας, αν και, σύμφωνα με τον Πιλιούτσι, παραμένει « η φιλοσοφική ρίζα πολλών τεκμηριωμένων ψυχοθεραπειών»).
Ισως να δούμε αν μπορούμε να φέρουμε στα μέτρα μας –αυτές τις εβδομάδες της ανείπωτης απόγνωσης και ανίας– κάποια από τις διδαχές π.χ. του Επίκουρου. Αλιεύω μερικές ταμάμ για την τωρινή καραντίνα: «Τις συμφορές πρέπει να τις θεραπεύουμε με την ευχάριστη ανάμνηση των αναμνήσεων και με τη γνώση ότι είναι αδύνατον να ξεκάνουμε αυτό που έχει γίνει». «Οταν τυχόν βρίσκεσαι σε δυσκολία, τούτο συμβαίνει γιατί λησμόνησες τις αρχές της φύσης. Δημιουργείς στον εαυτό σου απεριόριστους φόβους και επιθυμίες». «Δεν έχουμε τόση ανάγκη τη βοήθεια των φίλων, όσο τη βεβαιότητα για τη βοήθειά τους».
Με άλλα λόγια, αν αυτή τη φορά το στοίχημα είναι η «ψυχική αντοχή» («resilience» είναι η λέξη που θα μου πει ξανά και ξανά ο αγαπητός Κέντσο Ντόρζι, προπαθώντας να μου εξηγήσει το θαύμα στο μακρινό ασιατικό βασίλειο του Μπουτάν), ίσως, λίγος Κικέρωνας ή μια γερή κουταλιά Επίκτητου μέσα στην καραντίνα να είναι μια κάποια λύση.