Οι οικονομικές εφημερίδες, και όχι μόνο, ήταν και είναι γεμάτες ανακοινώσεις για το νέο Ταμείο Ανάκαμψης και το νέο ΕΣΠΑ, για τον πακτωλό δηλαδή που έχει οδεύσει από την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και συνεχίζει να οδεύει προς αυτήν με αμείωτη ένταση.
Τον Μάρτιο περιμένουμε την εκταμίευση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή 4,1 δισ. ευρώ του Ταμείου Ανάκαμψης για τη χρηματοδότηση περισσότερων από 100 μεγάλων έργων που στοχεύουν στην αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας και στην ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας.
Τα τελευταία 40 χρόνια, η χώρα ωφελήθηκε με 180 δισ. ευρώ από τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης και την Κοινή Αγροτική Πολιτική αρχικά, τα ΕΣΠΑ στη συνέχεια και θα επωφεληθεί με 32 δισ. από το Ταμείο Ανάκαμψης τα οποία έρχονται να προστεθούν στα 21 δισ. ευρώ του ΕΣΠΑ 2021-2027 που έχει ήδη εξασφαλίσει η Ελλάδα.
Από τη δημιουργία της, η Ευρωπαϊκή Ενωση γιγαντώθηκε βήμα βήμα, μεγάλωσε εδαφικά με τις συνεχείς διευρύνσεις και ανέπτυξε μια σειρά από πολιτικές που ήταν αδιανόητες τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πολιτική συνοχής που απορροφά σήμερα το 1/3 του κοινοτικού προϋπολογισμού.
Πώς φτάσαμε μέχρι εδώ; Τι ποσοστό μπορούμε να δώσουμε, για αυτό το αποτέλεσμα, στον έναν ή στον άλλο παράγοντα, στο ένα ή στο άλλο στοιχείο που συνθέτουν την παραγωγή της Ιστορίας; Στη νομοτέλεια, στο τυχαίο, στον ανθρώπινο παράγοντα.
Ο κινητήριος μοχλός
Η νομοτέλεια είναι ο βασικός κινητήριος μοχλός της Ιστορίας. Μετά τον πόλεμο έρχεται η ειρήνη και κάτω από κάποιες συνθήκες έρχεται ξανά ο πόλεμος.
Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν μία από τις πολλές μορφές που θα μπορούσε να πάρει η μετάβαση της Ευρώπης από τον εμφύλιο πόλεμό της στην ειρήνη. Η μορφή που πήρε ήταν η έμπνευση κάποιων ανθρώπων που βρέθηκαν την κατάλληλη ιστορική στιγμή στην κατάλληλη θέση και της έδωσαν το αρχικό της πλαίσιο. Διδάχτηκαν από τα λάθη του τέλους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν θέλουμε, είπαν, να επιβάλουμε ένα τελικό σχέδιο, ούτε να εκδικηθούμε. Η Ευρώπη θα χτιστεί βήμα βήμα. Το όχημα που τελικά επέλεξαν οι πατέρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν η οικονομία.
Η εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ενωσης εμπεριείχε και μια μορφή νομοτέλειας. Σε όλη την Ιστορία της, κάθε βήμα, κάθε νέα καινοτομία οδηγούσε νομοτελειακά σε ένα επόμενο βήμα, σε μια νέα πολιτική. Μπορεί ασυνείδητα, αλλά η Ενωση μεγάλωνε και εξελισσόταν, γιατί όσο περισσότερη Ευρώπη αποκτούσες τόσο περισσότερη ήθελες. Δεν μπορούσες, για παράδειγμα, να έχεις μια ενιαία αγορά με την ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων, χωρίς αργά ή γρήγορα να αποκτήσεις αναγκαστικά και ένα ενιαίο νόμισμα και ούτω καθεξής.
Το απρόσμενο
Το τυχαίο είναι ο ξαφνικός θάνατος μιας προσωπικότητας ή μια μεγάλη, απρόσμενη φυσική καταστροφή. Ενα απρόσμενο φαινόμενο ήταν η οικονομική κρίση του 2008. Το μεγάλο πρόσφατο τυχαίο στη δική μας ιστορία ήταν ο κορονοϊός, που οδήγησε τα κράτη-μέλη σε σημαντικές αποφάσεις, τις οποίες δεν θα έπαιρναν κάτω από άλλες, ομαλές συνθήκες.
Πόση ανεξαρτησία, όμως, έχουν τα γεγονότα και η γενικότερη ιστορική εξέλιξη από τον ανθρώπινο παράγοντα, που μπορεί να παίζει έναν καθοριστικό ρόλο σε κάποιες κρίσιμες ιστορικές στιγμές;
Από ένα συγκεκριμένο γεγονός, από μια αιτία, θα έπρεπε θεωρητικά να προκύψει μόνο ένα αποτέλεσμα. Τα διαφορετικά πιθανά αποτελέσματα μπορεί να οφείλονται όχι μόνο στο τυχαίο, αλλά και στον ανθρώπινο παράγοντα, συλλογικό ή ατομικό.
Αν δεν ήταν ο Χίτλερ, αλλά κάποιος άλλος τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, θα είχαμε τα ίδια αποτελέσματα ή οι κοινωνικές, οικονομικές και ιστορικές συνθήκες στη Γερμανία ήταν τέτοιες ώστε αναγκαστικά θα πρόκυπτε ο ναζισμός και αναγκαστικά θα υπήρχε κάποιος άλλος Χίτλερ για να υλοποιήσει το Ολοκαύτωμα; Αν τελικά είχαν δεχτεί τον συγκεκριμένο Χίτλερ στη σχολή Καλών Τεχνών και είχε καταλήξει ένας ασήμαντος ζωγράφος, μήπως θα είχαμε γλιτώσει εκατομμύρια νεκρούς;
Αν ο Μιτεράν και ο Κολ δεν επέλεγαν τον Ντελόρ για πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην κρίσιμη καμπή της ιστορίας της Ενωσης (της Ευρωπαϊκής Κοινότητας τότε). Αν δεν ήταν ο Ντελόρ για να προτείνει την ευφυέστατη Ενιαία Πράξη, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ικανοποιούσε όλες τις διαφορετικές τάσεις της Ενωσης –τον Παπανδρέου και τον Γκονζάλες για την ενίσχυση των λιγότερο εύπορων κρατών-μελών, τη Θάτσερ για την ελεύθερη αγορά και τους Σκανδιναβούς για το περιβάλλον–, θα είχαμε φτάσει εδώ που είμαστε τώρα;
Αν δεν υπήρχε ο Ανδρέας Παπανδρέου, με την ισχυρή προσωπικότητά του, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, να επιβάλει τις απόψεις του στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, δεν θα είχε ξεκινήσει η δημιουργία των Ολοκληρωμένων Μεσογειακών Προγραμμάτων, μετέπειτα Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης. Δεν θα ήταν ίσως το ίδιο αν τότε είχε εκλεγεί η Νέα Δημοκρατία, που είχε ήδη κερδίσει την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ.
Η πολιτική συνοχής
Στο πρόσφατο βιβλίο του Αλέκου Κρητικού «Η πολιτική συνοχής της Ευρωπαϊκής Ενωσης» (Εκδόσεις Επίμετρο), θα δούμε αυτή τη συνολική πολύπλευρη εικόνα της συνοχής και την εξέλιξή της παράλληλα με τις μεγάλες στιγμές της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Ο Κρητικός περιγράφει μια συναρπαστική ιστορία με σαφήνεια, ενάργεια και με λεπτομερή ανάλυση των γεγονότων. Μας δείχνει ότι η νομοτέλεια πιθανότατα θα είχε οδηγήσει σε άλλα αποτελέσματα αν δεν είχαν παρεισφρήσει το τυχαίο και οι άνθρωποι, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλες τις ιστορικές εξελίξεις. Επισημαίνει, επιπλέον, ότι οι κρίσεις που πέρασε η ευρωπαϊκή ενοποίηση συνέβαλαν, στις περισσότερες περιπτώσεις, στην εμβάθυνσή της. Μας εξηγεί γιατί η συνοχή ήταν αναγκαία για την πρόοδο της Ενωσης και συνδέει τις αλλαγές των στόχων και προτεραιοτήτων της με τις μεγάλες αλλαγές της ίδιας της Ενωσης. Το βιβλίο έχει και ένα επιπλέον πλεονέκτημα. Στα «πλαίσια» που παρατίθενται σε διάφορα σημεία του βιβλίου, ο Κρητικός μας διηγείται ιστορίες που δεν μπορεί κάνεις να τις βρει σε άλλο βιβλίο ή στο Ιντερνετ.
Είναι ένα απαραίτητο βιβλίο για τους σπουδαστές, αλλά και για όσους θέλουν να μάθουν για –και να διδαχτούν από – την εξέλιξη και τους μηχανισμούς του μοναδικού και ιδιαίτερου αυτού οικοδομήματος που δεν είναι κράτος, δεν είναι ομοσπονδία, ούτε συνομοσπονδία, αλλά κάτι άλλο μοναδικό.
Τα μεγάλα ερωτήματα που δεν μπορούμε να απαντήσουμε είναι πώς θα εξελιχθεί αυτό το σχήμα και πόσο θα κρατήσει στον χρόνο.
Πώς θα αποφύγουμε μια διάλυση της Ενωσης που είναι σήμερα 65 χρόνων; Κοιτάζοντας πίσω, βλέπουμε τα 50 χρόνια της Αυστροουγγρικης Αυτοκρατορίας, τα περίπου 70 χρόνια της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά και τα 500 χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Γεωπολιτική και ισορροπίες
Δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθούν οι παγκόσμιες ισορροπίες, ποιο γεγονός ή ποια γεγονότα θα μας φέρουν αντιμέτωπους με νέα δεδομένα. Ποιος θα είχε προβλέψει το Βrexit και ποιος τις αντιδράσεις κάποιων κρατών της επιρροής της Σοβιετικής Ενωσης, που θα περίμενε κανείς ότι «απελευθερωμένα» από τον ζυγό τους, θα ήταν από τους ενθέρμους υποστηρικτές της Ενωσης και όχι οι σημερινοί αντιδραστικοί; Θα συνεχίσει ενωμένη ή θα προχωρήσουν διάφορα τμήματά της σε διαφορετικές πορείες; Μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων;
Ορθά λέει ο Αλέκος Κρητικός ότι η κατανόηση της εξέλιξης της πολιτικής συνοχής της έχει μεγάλη σημασία για όσους καλούνται ή θα κληθούν στο μέλλον να επανασχεδιάσουν αυτήν την πολιτική και να την προσαρμόσουν στις εκάστοτε νέες συνθήκες και απαιτήσεις. Δεν τα έχουμε πάει πολύ άσχημα μέχρι σήμερα, λέει σωστά ο Κρητικός, ας είναι η συνέχεια ανάλογη.
Τι μας διδάσκει η γνώση του παρελθόντος; Οτι θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε ανά πάσα στιγμή απρόβλεπτες σήμερα καταστάσεις. Οτι θα πρέπει να υπάρχει μια ηγεσία με ικανότητες, όχι μόνο στην επιλογή των κατάλληλων πολιτικών και των συμμαχιών σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά κυρίως στην προσαρμογή της στο απρόβλεπτο. Πρέπει να έχουμε ένα ευέλικτο σύστημα που θα δημιουργήσει και θα σκεφτεί νέους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων, νέους τρόπους επιβίωσης, νέες μορφές συνεργασίας.
* Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος της Μ.Ο.Δ. Α.Ε.