Η γερμανική ταινία «Ο λαβύρινθος της σιωπής» (Im Labyrinth des Schweigens) πραγματεύεται την προσπάθεια της εισαγγελίας της Φραγκφούρτης να οδηγήσει τους εγκληματίες του Αουσβιτς, στην ομώνυμη δίκη, το 1963. Μέχρι τότε, η σιωπή για τους Ναζί, απλωνόταν παντού στην Γερμανία και η νέα γενιά δεν είχε ιδέα για όσα είχαν συμβεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Μετά από αυτή τη δίκη, όλα αλλάζουν στην γερμανική κοινωνία. Και μέχρι σήμερα, συνεχίζεται, σε πολλά επίπεδα δημόσιου διαλόγου – όχι μόνο στην τέχνη- η «ψυχανάλυση» της γερμανικής συνείδησης, σχετικά με το Ολοκαύτωμα. Ο σημερινός Γερμανός, ακόμα αναρωτιέται ποιος πραγματικά είναι και κουβαλάει τις ενοχές του για το παρελθόν.
Σε έναν από τους αποκαλυπτικούς διαλόγους της ταινίας, ο αξιωματούχους της Εισαγγελίας ρωτάει τον γενναίο νεαρό εισαγγελέα Ράντμαν: «Tι επιδιώκετε επιτέλους; Θέλετε κάθε νέος Γερμανός να ρωτάει αν ο πατέρας του ήταν δολοφόνος;» και ο Ράντμαν απαντά: «Ναι, αυτό ακριβώς θέλω!».
Kαι τώρα σε μας. Πριν από λίγες μέρες ο καθηγητής Ρίχτερ, που είχε κατηγορηθεί για «προσβολή του κρητικού λαού» αθωώθηκε. Στην ουσία όμως, καταδικάστηκε ο αντιρατσιστικός νόμος που δίνει το δικαίωμα στον κάθε «πικραμένο» να εισπράξει τα εύσημα του «εθνοφρουρού». Αναφέρω την περίπτωση Ρίχτερ, όχι γιατί υπάρχει οποιαδήποτε σύγκριση με τα γεγονότα αλλά επειδή είναι ένα καλό δείγμα για το πώς λειτουργεί η δική μας συλλογική μνήμη στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου.
Όσο έβλεπα την γερμανική ταινία με απασχολούσε έντονα η δική μας σιωπή. Και ταυτόχρονα, η λυσσαλέα προσπάθεια να μην την διαταράσσει κανείς. Προφανώς, δεν έχουμε διαπράξει ολοκαύτωμα εναντίον λαών ούτε και έχουμε ξεκινήσει δύο παγκόσμιους πολέμους. Τα μεγέθη των δικών μας «εγκλημάτων», τουλάχιστον στην σύγχρονη ιστορία μας, δεν συγκρίνονται με αυτά των Γερμανών αλλά παραμένουν εγκλήματα. Και δυστυχώς, τα χειρότερα που έχουν συμβεί είναι μεταξύ μας και όχι εναντίον των άλλων.
Οσο αφήνουμε στο περιθώριο τις αλήθειες για να τραφούμε με ψέματα, τόσο περισσότερο θα υφιστάμεθα τους εθνικούς, τους πολιτικούς και τους οικονομικούς μας διασυρμούς
Θα αναφέρω μερικά για να καταλάβουμε τι εννοούμε. Από όλη μας την ιστορία, μιας και η εθνική μας ιδεολογία τη θέλει συνεχή και αδιαίρετη. Οι Αθηναίοι σφάζουν τους Μηλίους, ο Θεοδόσιος στο Βυζάντιο, τους Έλληνες, oι επαναστάτες τα γυναικόπαιδα στην Τριπολιτσά, ο ελληνικός στρατός καίει, βιάζει και σκοτώνει καθώς προχωράει προς το Σαγγάριο και στο τέλος εγκαταλείπει τους ομοεθνείς του στο έλεος των Τούρκων, οι Αριστεροί εξοντώνουν αθώους στον Εμφύλιο και θέλουν να διαμελίσουν την χώρα, οι Δεξιοί (Δερτιλής,Γρίβας, ΕΟΚΑ Β) ονειρεύονται εθνοκάθαρση των Τουρκοκυπρίων (πρόσφατα αποκαλύφθηκε ομαδικός τάφος 86 Τ/Κ στο χωριό Σανταλάρη).
Και δεν είναι μόνο οι αλήθειες των ιστορικών εγκλημάτων. Έχουμε κι άλλες σιωπές: σιωπούμε για το Ασφαλιστικό, για το Φορολογικό, για το Δημόσιο, για το Σκοπιανό, για τη διαφθορά στο ποδόσφαιρο, για τις λαμογιές του γείτονα, για τις δικές μας… , για όλα τα εκκωφαντικά σιωπηρά ψέματα που στοιχειώνουν ολόκληρη την ελληνική κοινωνία.
Οι μύθοι μας είναι γεμάτοι από ήρωες-θύματα που πάντα, έχουν ανάγκη από την αμέριστη προστασία της μνήμης. Ζούμε συνεχώς με το «σύνδρομο του Λεωνίδα» που απολαμβάνει την μνημειώδη του ήττα στην αιωνιότητα. Ποιος ξέρει γιατί. Μπορεί στην πραγματικότητα, να φοβόμαστε την απόλαυση της υπεροχής, μπορεί και να απεχθανόμαστε την ευθύνη της ίδιας της νίκης.
Δεν είμαστε όμως τα θύματα. Έχουμε κερδίσει όλους τους πολέμους του 20ου αιώνα (Βαλκανικούς, Α΄& Β΄Παγκόσμιο) και βρεθήκαμε από το 1980 στο κλαμπ των πιο ισχυρών κρατών του κόσμου. Αλλά μετά από κάθε μεγάλη νίκη, διαπράτταμε και ένα μεγάλο έγκλημα (1915 Εθνικός Διχασμός, 1922 Μικρασιατική Καταστροφή, 1945 Εμφύλιος, 1964 διώξεις των Τουρκοκυπρίων μετά την πανηγυρική ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας).
Ο λαβύρινθος της δικιάς μας σιωπής είναι γεμάτος αδιέξοδα. Μεγαλώνουμε γενιές ανιστόρητων φοβισμένων Ελλήνων, ανέτοιμων να διαχειριστούν την μνήμη τους. Κι όσο αφήνουμε στο περιθώριο τις αλήθειες για να τραφούμε με ψέματα, τόσο περισσότερο θα υφιστάμεθα τους εθνικούς, τους πολιτικούς και τους οικονομικούς μας διασυρμούς.
Οι Γερμανοί –όποιοι κι αν είναι οι Γερμανοί- και πολλοί άλλοι λαοί αναζητούν συνεχώς τη ταυτότητά τους, Γι αυτό και ανανεώνουν και την συλλογική τους συνείδηση. Κάποτε δεν πρέπει να το κάνουμε κι εμείς;