Ελπίζαμε να αποχαιρετήσουμε με βαθιές ανάσες ανακούφισης όχι μόνο έναν συρρικνωμένο covid-19, αλλά και το αμφίσημο 2021, χρονιά που συνοδεύτηκε τόσο από μαζικούς εμβολιασμούς και εμπιστοσύνη στην επιστήμη, όσο και την δαιμονοποίησή της από τους έξαλλους και απροστάτευτους αντιεμβολιαστές. Αντί γι’ αυτό, βρισκόμαστε μπροστά στην Ομικρον, ένα απορροφητικό μολυσματικό στόμιο, που χάσκει μπροστά μας σε σχήμα μηδενικού. Σημείο μηδέν και πάλι, με την μαύρη τρύπα της πανδημίας, να μαγνητίζει τους πάντες μέσα της αχρηστεύοντας πολλά από τα όπλα ανοσοάμυνας και τις προσδοκίες μας για σύντομη επαναφορά των προηγούμενων ελευθεριών μας.
Καθώς ξεσπά η νέα ιοθύελλα, οι ήδη εμβολιασμένοι καταφεύγουν ακόμα και πρώιμα στην τρίτη δόση του εμβολίου. Ωστόσο οι ανυποχώρητοι αντιεμβολιαστές αποφεύγουν ακόμα και τις απλές μάσκες, όταν τουλάχιστον δεν κινδυνεύουν με πρόστιμο. Αυτοί οι νέο-αγανακτισμένοι με το σύστημα που προσπαθεί να τους επιβάλει τον εμβολιασμό, μοιάζουν να ελκύονται από τον ιό, να τον φλερτάρουν προσφέροντάς του πρόθυμα τα ανεμβολίαστα σώματά τους, σα να θέλουν να τον τροφοδοτήσουν. Ούτε οι θάνατοι και οι διασωληνώσεις κάποιων από αυτούς, ούτε οποιαδήποτε ενημερωτική εκστρατεία ή επιχειρηματολογία δεν καταφέρνει να τους μεταπείσει.
Όμως, το να τους θεωρούμε απλώς παρανοϊκούς, απλοϊκούς και γραφικούς, συσκοτίζει αντί να συμβάλλει στην κατανόηση του υπόβαθρου της αντίστασής τους στο μόνο σίγουρο μέσο αντιμετώπισης, το εμβόλιο. Χαρακτηριστικό είναι π.χ. το ερώτημα για το πώς εξηγείται το χαμηλό ποσοστό εμβολιασμένων σε Αυστρία, Γερμανία και Ελβετία σε σχέση με την υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη, όπως εδώ και αρκετές εβδομάδες επισήμαναν οι Financial Times. Πώς εξηγείται το ισχυρό αντιεμβολιαστικό κίνημα που κάνει αισθητή την παρουσία του με συνεχείς διαδηλώσεις, σ’ αυτές τις χώρες που φημίζονταν για την ορθολογική διαχείριση χαοτικών κρίσεων;
Πρώτες ερμηνευτικές προσεγγίσεις
Αυτή η ανορθόλογη στάση των αντιεμβολιαστών παραλληλίστηκε με παρόμοιες αντιδράσεις τόσο στην χώρα μας, όσο και σε τέως κομμουνιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, όπου οι πολίτες δεν εμπιστεύονται τους θεσμούς και το κράτος. Οι αντιεπιστημονικές προκαταλήψεις, καθώς και οι αντισυστημικές εκρήξεις ως προς τα μέτρα προστασίας στις συγκεκριμένες χώρες, αποδόθηκαν στα κύματα του λαϊκισμού, που προηγήθηκαν των πανδημικών κυμάτων. Παρότι τα λαϊκίστικα κόμματα όπως το ελβετικό SVP (Ελβετικό Λαϊκό Κόμμα) με τον επικεφαλής του Christoph Blocher έχουν υποστηρίξει το εμβόλιο, ενθάρρυναν έμμεσα τους σκεπτικιστές με παράλληλες αμφίσημες δηλώσεις, προκαλώντας αμφιβολίες ως προς το εμβόλιο. Είδαμε έτσι στην Ελβετία διαδηλωτές εναντίον των μέτρων και του πιστοποιητικού εμβολιασμού με παραδοσιακές στολές των καντονιών τους και κραδαίνοντας ελβετικές σημαίες με το σύνθημα « Αλήθεια, Ελευθερία, Αξιοπρέπεια».
Μία άλλη εξήγηση ήταν πως στις τρεις αυτές χώρες έλειψε το λεγόμενο «σοκ του Μπέργκαμο», με τις ζοφερές εικόνες των υπερκορεσμένων ΜΕΘ και του στρατού να μεταφέρει φέρετρα των νεκρών να δεσπόζουν στα ΜΜΕ. Θεωρήθηκε επίσης αποτρεπτική κατά του εμβολίου και η επιρροή των μεταναστών με προέλευση από χώρες των Βαλκανίων, με έντονο σκεπτικισμό κατά του κράτους και της επιστήμης. Στην Ελβετία, πολλοί μετανάστες που επέστρεψαν από τις θερινές διακοπές στις βαλκανικές πατρίδες τους κατέληξαν στα νοσοκομεία. Αυτούς μάλιστα δεν μπορούν να τους φτάσουν οι ενημερωτικές εκστρατείες, λόγω των πολλών μεταβλητών δεδομένων τους. Αλλά και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο πολλών από αυτούς συσχετίζεται με την άρνηση του εμβολίου, σύμφωνα με έρευνα του ελβετικού Ινστιτούτου Sotomo .
Ανθρωποσοφία, ομοιοπαθητική, ρομαντισμός και αντιεμβολιαστικό κίνημα
Υπάρχουν όμως και βαθύτερες ερμηνείες. Συγκεκριμένα, ο δημοσιογράφος Mathieu von Rohr από το γερμανικό Spiegel έκανε λακωνική αναφορά σε «μακροπρόθεσμες συνέπειες του γερμανικού ρομαντισμού: Ανθρωποσοφία, ομοιοπαθητική και άρνηση του εμβολίου». Στην προέκταση αυτής της αντίληψης, στον γερμανόφωνο Τύπο χρησιμοποιήθηκε και μια έρευνα από το πανεπιστήμιο της Βασιλείας, στην οποία συσχετίζεται ο σκεπτικισμός για τον εμβολιασμό με τον ρομαντισμό, την Ανθρωποσοφία (Anthroposophie) και την ομοιοπαθητική.
Αφορμή έδωσαν τα αυξημένα κρούσματα στο σχολείο Rudolf Steiner στην Ζυρίχη, όπως και σε άλλα καντόνια, όπου δεν εφαρμόστηκαν καθόλου μέτρα προφύλαξης, παρότι αντικρούστηκε από τους υπεύθυνους οποιαδήποτε σχέση με την λογική των αντιεμβολιαστών . Από την άλλη, στο Baden – Wuertemberg, στην Γερμανία, οι αντιεμβολιαστές βασίστηκαν στην Anthroposophie και στην Ομοιοπαθητική για επιχειρήματα κατά του εμβολίου.
Ο ερευνητής του φαινομένου, καθηγητής κοινωνιολογίας Oliver Nachtwey , θεώρησε σημαντικό παράγοντα για την κατανόηση αυτού του κινήματος την στάση της Ανθρωποσοφίας απέναντι στην αρρώστια, την υγεία και γενικά το σώμα. Ο θεμελιωτής του κινήματος των Anthroposophen – γύρω στο 1920- εκδότης και φιλόσοφος, Ρούντολφ Στάινερ, προσπάθησε να αναζητήσει το νόημα του Σύμπαντος και να διευρύνει την ιατρική επιστήμη με τις λεγόμενες «επιστήμες του πνεύματος», συνδυάζοντας στοιχεία από τον εσωτερισμό, την αλχημεία, τον γνωστικισμό και χριστιανικό μυστικισμό, την Θεοσοφία. Αυτός ισχυριζόταν πως το κάθε εμβόλιο θα έβλαπτε την ατομικότητα και το πνεύμα των παιδιών, καθώς η αρρώστια επιδρά θετικά επάνω τους. Γενικότερα, όλες οι αρρώστιες είχαν για τον Στάινερ πνευματικές αιτίες κι έτσι οι θεραπευτικές μέθοδοί τους έπρεπε να βασίζονται σε πνευματικό επίπεδο και ιδιαίτερα στις αρχές της ομοιοπαθητικής.
Πριν από τους ανθρωποσοφούς, τον 18ο αιώνα, παρόμοιες πεποιθήσεις εκφράστηκαν από το ρομαντικό ρεύμα. Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες θεωρούσαν πως η προσήλωση στην λογική και την διάνοια ακρωτηριάζουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Αντί για τον επιστημονικό ορθολογισμό του πρώιμου καπιταλισμού, τους γοήτευαν το μυστήριο του σκοταδιού και της νύχτας, η δύναμη του πάθους και της φαντασίας. Τη θρησκεία την αποδέχονταν από ενδιαφέρον για την εσωτερική γνώση, το μυστήριο, το άγνωστο και το άπειρο.
Την φύση δεν την αντιμετώπιζαν σαν άψυχο αντικείμενο που ικανοποιούσε ανθρώπινες ανάγκες αλλά ως έμψυχη οντότητα, αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου. Μια που είμαστε σε γιορτινή περίοδο, ας αναλογιστούμε τη «μαγική» ατμόσφαιρα της χριστουγεννιάτικης νύχτας, χαρακτηριστική στην Γερμανία, ως απόηχο της ρομαντικής αισθαντικότητας.
Με τέτοιες πεποιθήσεις, από την αρχή ο ρομαντισμός ενοχοποιήθηκε για παραλογισμό και νοσηρές κοσμοθεωρίες, όπως διατυπώθηκε από τον Γκαίτε: «Ως κλασικό θεωρώ το υγιές και ως ρομαντικό το άρρωστο». Στην ίδια γραμμή, ο Αντόρνο στο «Θέσεις ενάντια στον μυστικισμό» (1951) συσχέτισε την ρομαντική κριτική στον ορθολογισμό με την ανάπτυξη του φασισμού και εθνικοσοσιαλισμού. Από την άλλη, βέβαια, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η τεράστια σημασία του ρομαντικού κινήματος στην λογοτεχνία, τη ζωγραφική και τη μουσική, ενώ ακόμα και το σύνθημα «η φαντασία στην εξουσία» του ’68 είχε έντονους ρομαντικούς τόνους. Όμως, εδώ σημειώνεται μία κατεύθυνση στην οποία συνέβαλε το ρομαντικό κίνημα και η ανθρωποσοφία.
Και πράγματι, παρόμοιες αντιλήψεις με τους ρομαντικούς και τους ανθρωποσοφούς εκφράζουν και πολλοί από τους αρνητές του εμβολίου στις γερμανόφωνες χώρες, καθώς πιστεύουν πως η αρρώστια έχει βαθύτερο, πνευματικό νόημα. Τονίζουν, μάλιστα, πως ο κάθε ασθενής δυναμώνει, αν βέβαια επιζήσει. Καθόλου τυχαία τα τελευταία χρόνια το 10% του πληθυσμού κατέφυγε στην εναλλακτική ιατρική – ομοιοπαθητική κλπ. – σε σύγκριση με το 5% στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σε κάποια μάλιστα καντόνια, όπως του Άπεντσελ, οι ασφαλιστικές εταιρείες πληρώνουν και για θεραπευτικές μεθόδους εναλλακτικής ιατρικής, ανθρωποσοφίας, ομοιοπαθητικής κλπ., που συμπληρώνουν αυτές της επίσημης ιατρικής. Η πανδημία έκανε όχι μόνο τέτοιου είδους ανορθόδοξες θεραπείες ακόμα πιο δημοφιλείς, ιδίως στην Ελβετία, αλλά και το εμβόλιο κατά του κορονοϊού ιδιαίτερα ανεπιθύμητο.
Μια πρόσφατη μελέτη από το ίδρυμα Heinrich Boell δείχνει πως πολλοί αντιεμβολιαστές στις χώρες αυτές προέρχονται από το Πράσινο – Οικολογικό κίνημα και άλλα εναλλακτικά περιβάλλοντα, δηλαδή έχουν ιδεολογικά αριστερή προέλευση, ενώ κατευθύνονται προς τα δεξιά. Οι συγκεκριμένοι αρνητές τονίζουν την ελευθερία και την ατομικότητα, αρνούνται κάθε παρέμβαση του κράτους στα σώματα και την υγεία τους και ορισμένοι αποδέχονται την ανθρωποσοφική κοσμοθεωρία.
Στην Ελλάδα λείπουν εκείνες οι έρευνες που θα έδειχναν το πολιτισμικό προφίλ των ανεμβολίαστων και μάλιστα τις πεποιθήσεις τους για το σώμα, την υγεία και την αρρώστια. Πιθανότατα ανάμεσά τους υπάρχουν πολλοί που, με ρομαντική και απαισιόδοξη για το μέλλον διάθεση, ενοχοποιούν την επιστήμη για οποιοδήποτε κακό και βέβαια για τις αρρώστιες, ενώ εμπιστεύονται την υγεία και τα σώματά τους περισσότερο στην ομοιοπαθητική, πιστεύοντας στην θεραπευτική δύναμη της φύσης, νοσταλγώντας μια ανύπαρκτη εποχή παραδείσιας ισορροπίας του ανθρώπου στην αναζωογονητική μήτρα της. Επίσης, καταφεύγουν με εμπιστοσύνη σε διάφορους εναλλακτικούς γιατρούς, μερικοί από τους οποίους εκμεταλλεύονται αδίστακτα τον πόνο τους και τις ιδεολογικές ευαισθησίες τους. Έτσι και τώρα, παραδίνονται στον ιό με ρομαντική θωράκιση, για να γίνουν τα πιο εύκολα θύματά του, ελπίζοντας να δυναμώσουν, αν επιζήσουν.
Οι αντιεμβολιαστές απέναντι στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα
Ρομαντικές σπίθες φωτίζουν αμυδρά και τις έξαλλες μορφές εκείνων των αρνητών, που τα ξεσπάσματά τους προβάλλονται θεαματικά από τα μίντια ή αυτοσκηνοθετούνται σε προκλητικά βίντεο, για να ενθαρρύνουν τους απλοϊκούς ομοϊδεάτες τους. Σίγουρα είναι ρομαντική η νοσταλγία τους για το χαμένο παρελθόν. Όχι όμως για το μυστήριο και το πάθος, για την φαντασία και την φύση, κάθε άλλο. Μπορεί να ωρύονται πως δεν ανέχονται τον βιο-διχασμό και βιο-ρατσισμό, πως δεν φοβούνται ακόμα και να πεθάνουν από τον ιό για να γκρεμίσουν με την θυσία τους τα νέα τείχη που στήνει το σύστημα ανάμεσα σε εμβολιασμένους και ανεμβολίαστους.
Στην πραγματικότητα λένε άλλο ένα μεγάλο ψέμα, ανάμεσα στις ψεύτικες ειδήσεις για το εμβόλιο που διακινούν. Δεν τους ενοχλεί καθόλου ο διχασμός, αφού αγωνίζονται να τον προκαλέσουν, να τον διατηρήσουν, ακόμα και να τον μεγαλώσουν, πάντα στο όνομα του ιού ώστε ο Covid-19 να γίνεται ο μέγας διχαστής. Οι αρνητές του νοσταλγούν όσα εξασθένησαν με την παγκοσμιοποίηση: τους εχθρούς που έπαψαν πια να είναι ευδιάκριτοι, τα σύνορα που καταλύθηκαν, τα τείχη που κατέρρευσαν αφήνοντας παντού γκρίζες ζώνες .
Κατά βάθος οι αρνητές δεν πολεμούν το τωρινό εμβόλιο. Ο ιός τους άνοιξε τα μάτια έστω και καθυστερημένα σε κάτι ανυπόφορο: πως ο μεγάλος εμβολιασμός της ανθρωπότητας πραγματοποιήθηκε εδώ και κάποια χρόνια. Δεν το πήραν είδηση οι αρνητές , αλλά απέμειναν σαν μουδιασμένοι, όταν όλος ο κόσμος γέμισε θολά υβρίδια. Με ποιον να τα βάλεις όταν όλα και όλοι μοιάζουν; Αρσενικό και θηλυκό, μέσα και έξω, τοπικό και παγκόσμιο, ντόπιος και μετανάστης, ύλη και πνεύμα, γνώριμο και ξένο. Τα υβρίδια εξασθένησαν τις διαφορές που τροφοδοτούσαν την βίαια αντίδραση σε οτιδήποτε ξένο.
Αλλά και πώς να στραφείς ειλικρινά εναντίον του συστήματος, όταν όλοι είναι μέσα, όταν ακόμα και οι τζιχαντιστές και οι λαϊκιστές αντισυστημικοί χρησιμοποιούν δίκτυα και τραπεζικές καταθέσεις; Έτσι, πολλοί αρνητές του εμβολίου με τις δυσανάλογες εκδηλώσεις τους φαντάζουν σαν αγανακτισμένοι αναζητητές ενός εχθρού, που δεν υπάρχει πραγματικά. Συλλογικός δονκιχωτισμός;
Η περίπτωσή τους μου θυμίζει την ανάλυση του φιλόσοφου Μπγιουνγκ Τσουλ Χαν στο βιβλίο του «Η Κοινωνία της κόπωσης». Ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως, παρά τον φόβο κάποιας πανδημίας γρίπης– δεν πρόβλεψε την Covid- έχουμε αφήσει πίσω μας την ιική ή «ανοσολογική» εποχή, η οποία χαρακτηριζόταν από την ανοσολογική υπερευαισθησία στο ξένο. Αυτή η υπεράμυνα τροφοδοτούνταν από σύνορα , διόδους, τάφρους και τείχη, αλλά εξουδετερώθηκε με την παγκοσμιοποίηση, προς όφελος της παγκόσμιας επικοινωνίας και ανταλλαγής, αλλά και με συνέπεια την υβριδοποίηση. Έτσι το ξένο έπαψε να μας απειλεί, καταντώντας απλώς εξωτικό. Η μόνη αντίδραση σε αυτή την εξομοίωση, την απουσία αρνητικότητας , την εξαφάνιση της πόλωσης μεταξύ φίλου και εχθρού, είναι η απόρριψη, μια μορφή «νευρωνικής» βίας χωρίς πραγματικό εχθρό, μια βία που, ενώ μοιάζει με άρνηση, στερείται πραγματικού εχθρού.
Μου φαίνεται λοιπόν ότι η στάση των αρνητών έχει ως σημείο εκκίνησης πραγματικά και σημαντικά προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας, μόνο που η αντιμετώπισή τους οδηγεί σε ανορθολογικές συμπεριφορές: μέσω της άρνησης του εμβολίου επιζητούν (ασυνείδητα) να αποκτήσουν πραγματικούς αντιπάλους και να ξεσπάσουν επάνω τους για το μαρτύριο της ζωής σε μια έρημο του όμοιου.
Καθώς δεν βρίσκουν τώρα τέτοιους πολυπόθητους εχθρούς, αρπάζονται από οτιδήποτε αυξάνει τη θετικότητα, συγκεκριμένα την πιθανότητα μιας παγκόσμιας θεραπείας. Ο ιός, ως καταλύτης, αποκατέστησε τις δύο όχθες φίλων – εχθρών και πρόσφερε στους αρνητές του εμβολιασμού την ευκαιρία να βγουν στο προσκήνιο και να εκραγούν κατά των υποθετικών εχθρών τους, το εμβόλιο και το σύστημα που επιβάλλει τον εμβολιασμό. Και εδώ βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι θεωρίες συνωμοσίας για το τι περιέχουν τα εμβόλια, σε συνδυασμό με τα λαϊκιστικά κυρίως ακροδεξιά κόμματα που προβάλλουν τον αντισυστημικό τους προσανατολισμό, όπως είναι το AfD στη Γερμανία, οι «Ελεύθεροι» (FPO) στην Αυστρία και το Λαϊκό Κόμμα στην Ελβετία (SVP).
Ετσι δημιουργείται και συντηρείται ο διχασμός στο όνομα της κατάργησης των διακρίσεων μεταξύ εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων και διατηρείται υψηλό το ποσοστό των τελευταίων. Γιατί, όπως είδαμε, το πραγματικό στήριγμα της στάσης των αντιεμβολιαστών δεν είναι τα λογικοφανή τους επιχειρήματα, που περισσότερο ή λιγότερο εύκολα μπορεί να καταρριφθούν με επιστημονική ανάλυση, αλλά ένα βαθύτερο υπόβαθρο με σημαντικά κοινωνικά και ψυχολογικά αίτια που οδηγεί σ’ αυτή τη στάση.