«Υπάρχουν πράγματα που γνωρίζουμε ότι τα γνωρίζουμε. Επίσης ξέρουμε ότι υπάρχουν και τα γνωστά άγνωστα∙ τρόπος ειπείν, ότι γνωρίζουμε ότι υπάρχουν κάποια πράγματα που δεν γνωρίζουμε. Όμως υπάρχουν επίσης και τα άγνωστα άγνωστα – αυτά που δεν γνωρίζουμε ότι δεν τα γνωρίζουμε»
Donald Ramsfeld, τ. Υπ. Εθνικής Αμύνης ΗΠΑ, Συνέντευξη τύπου, 12/2/2002

Μιας κι αυτό το σχόλιο αφορά στη Θεωρία Παιγνίων που τόσο συζητείται στις μέρες μας αξίζει, πριν προχωρήσετε παρακάτω, να λάβετε υπόψη σας ότι ακόμη και το ίδιο το εγχείρημα της συγγραφής ενός άρθρου για δημοσίευση κι ανάγνωση από το ευρύ κοινό μπορεί να θεωρηθεί ως ένα παίγνιο στο οποίο, συγγραφέας και αναγνώστης, είμαστε συμπαίκτες – κι αυτό το κείμενο δεν αποτελεί εξαίρεση.

Βασικό στοιχείο στη Θεωρία Παιγνίων είναι η αποτύπωση των, γνωστών ή άγνωστων, παικτών και των χαρακτηριστικών τους, οι κανόνες του παιχνιδιού (π.χ. η σειρά και το πλήθος των προσπαθειών κάθε παίκτη, οι «γύροι», χρονικά περιθώρια κ.λπ.) και οι πολλαπλοί σκοποί της συμμετοχής του κάθε παίκτη σε αυτό, δεδομένου ότι η αποτίμηση της ωφέλειας από τη συμμετοχή στο παιχνίδι διαφέρει από παίκτη σε παίκτη ιδιαίτερα, δε, όταν κάθε παιχνίδι μπορεί να είναι μέρος-φάση ενός υπέρ-παιχνιδιού το οποίο οι παίκτες είτε αγνοούν είτε αδυνατούν να επηρεάσουν ακόμη και αν γνωρίζουν την ύπαρξή του. Συνεπώς, πριν προχωρήσετε σε συμπεράσματα, θα είναι χρήσιμη η ενημέρωσή σας για το πώς γράφτηκε αυτό το κείμενο για την αξιολόγησή του.

Αφορμή είναι το εξαιρετικό άρθρο «Η Θεωρία Παιγνίων στη Ρίγα» του Νίκου Σωκιανού -το οποίο καλό θα είναι να διαβάσει κάθε αναγνώστης αυτού του κειμένου πριν προχωρήσει σε περαιτέρω κρίσεις- καθώς και η χρονική σύμπτωσή του με το ότι Διευθυντής του Protagon ανέλαβε ο Χρήστος Μεμής, με τον οποίο συνεργαζόμουν σε καθημερινή βάση κατά για την τεχνολογική αναδόμηση του «Βήματος», την περίοδο 1997-1999. Το 2000, δε, είχε δημοσιεύσει στο «Βήμα της Κυριακής» που διηύθυνε, άρθρο που είχα συγγράψει με τον τότε Διευθυντή Ερευνών της RAND Corporation, J.A. Dewar, αναφορικά με την εξέλιξη της επικοινωνίας «πολλών με πολλούς», στο οποίο, παρά τα χρόνια και τις εξελίξεις που έχουν μεσολαβήσει, δεν θα του αλλάζαμε ούτε μια λέξη. Το εν λόγω άρθρο μάλλον ήταν και παραμένει το μοναδικό πρωτότυπο άρθρο ανώτατου στελέχους της RAND σε ελληνικό έντυπο. Η RAND είναι το think-tank που -από τη δεκαετία του ’50- έγινε συνώνυμο με την «Θεωρία Παιγνίων»: ο John Nash εκεί ανέπτυξε τον πυρήνα των θεωριών του και πειραματίστηκε με παιχνίδια όπως το «f*** your buddy». Tο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Adam Curtis, «Η παγίδα», που μεταδόθηκε στο BBC το 2007, αν και χρωματισμένο πολιτικά, παρουσιάζει το πώς οι φιλοσοφικές θεωρίες του Hayek και της Σχολής του Σικάγο αποδείχτηκαν  -υπό προϋποθέσεις- μαθηματικά στη RAND, και κατόπιν βρήκαν τον δρόμο τους στην πολιτική, την οικονομία και την καθημερινότητά μας. Στις αιτίες αυτού του κειμένου μπορεί να προστεθεί και η virtual-γνωριμία μου με το Γιάνη Βαρουφάκη, το 1999, όταν είχα επικοινωνήσει (με email) για να κάνω το διδακτορικό μαζί του στο πρόγραμμα που τότε είχε ιδρύσει στο Τμήμα του Γιάννη Στουρνάρα – όμως μια υποτροφία του «Συλλόγου οι Φίλοι της Μουσικής» μου επέτρεψε να σπουδάσω στο εξωτερικό. Με αυτόν τον τρόπο, θέλω να δηλώσω ότι, δεδομένου ότι θα μπορούσε να είναι ένας από τους δασκάλους μου, μόνο θετικές σκέψεις και καλές προθέσεις υπάρχουν και σε αυτό το κείμενο.

Αυτές είναι οι αφορμές-αιτίες στον πρώτο βαθμό -δηλαδή του δημοσιεύματος και των «πρωταγωνιστών»- που με ώθησαν σήμερα στη συγγραφή αυτού του σχολίου εδώ.

Υπάρχουν και πολλές άλλες αιτίες σε διάφορες διαβαθμίσεις. Λόγου χάρη στη δεύτερη διαβάθμιση, με βάση χρονικά κριτήρια, υπάρχουν ενδεικτικά παραδείγματα κατά την πιο πρόσφατη επίσκεψή μου στην Ελλάδα:

• Του καλού φίλου και συναδέλφου μηχανικού Γ.Κ. που γνωρίζει ότι συνδέομαι, κάπως, με τη RAND για δύο δεκαετίες, που με υποδέχτηκε έχοντας ανά χείρας βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη για τη Θεωρία Παιγνίων για να του ρίξω μια ματιά και να αποφανθώ για το αν γνωρίζει το αντικείμενο! Φαντάζομαι δεν είναι ο μόνος που ανησυχεί.
• Του άλλου καλού φίλου, Α.Α. ταλαντούχου στελέχους στο χρηματοπιστωτικό τομέα που,  μετά από σχετικές συζητήσεις, αποφάσισε να δοκιμάσει τις πρακτικές μου γνώσεις στη Θεωρία Παιγνίων και καταλήξαμε στο καζίνο της Πάρνηθας να παίζουμε, με τα χρήματά του φυσικά, Blackjack. Συμπτώματικά, όπως ενημερώθηκα από τον Ν.Χ. -που παρατηρούσε το παιχνίδι μου, πιάσαμε συζήτηση και καταλήξαμε να γίνουμε φίλοι στο facebook-  δύο μέρες μετά από την τελευταία μας επίσκεψη, το καζίνο άλλαξε την πολιτική του και απαγορεύει πλέον τα πονταρίσματα «πίσω» από τους κύριους παίκτες.

Οι αιτίες κλιμακώνονται μέχρι τον βαθμό της ανησυχίας που όλοι μας έχουμε παρατηρώντας τις συνέπειες της κρίσης στο περιβάλλον μας… από τις περικοπές των συντάξεων/μισθών και την ανεργία «γνωστών» μέχρι τις αυτοκτονίες «αγνώστων».

Κακός σύμβουλος η ανησυχία κι ακόμη χειρότερη η επειγόμενη ανησυχία, σε κάθε παιχνίδι. Αυτό το γνωρίζουν καλά όλοι όσοι επιμένουν να βλέπουν την πραγματικότητα από την οπτική του παίκτη σε «παίγνιο» – με ή χωρίς «θεωρία».

Τα μαθηματικά (και οι επιμέρους τομείς τους) δεν είναι τίποτα άλλο παρά συμβολικές γλώσσες για την περιεκτική, ακριβή και αδιάβλητη περιγραφή-επικοινωνία προβλημάτων και, ενδεχομένως, των λύσεών τους. Είναι δεδομένο ότι ο καθένας μας κάνει απλά και μόνο ότι ξέρει. Ο Γιάνης ξέρει από Θεωρία Παιγνίων και άρα αυτό κάνει. Ο συγγραφέας αυτού του κειμένου ασχολείται με το να γράφει την δική του συμβολική γλώσσα για να περιγράψει ένα πρόβλημα που, μέχρι πρότινος, δεν μπορούσε να τεθεί σαν πρόβλημα. Με αυτήν την οπτική γράφει. Γιατί,  εδώ που τα λέμε, κι εδώ θα απογοητεύσω τους φίλους μου Γ.Κ  και Α.Α., ο Γιάνης γνωρίζει άριστα τη Θεωρία Παιγνίων, σαφέστατα καλύτερα από εμένα και ενδεχομένως καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο Έλληνα – με ενδεχόμενη εξαίρεση αυτή του Καθηγητή Δασκαλάκη στο ΜΙΤ, μιας μαθηματικής διάνοιας που έχει βάλει τη σφραγίδα του στο αντικείμενο.

Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, να εκτιμήσω ότι η όλη φιλολογία περί εφαρμογής Θεωρίας Παιγνίων αυτό το διάστημα, δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο από ένα παιχνίδι που χρησιμοποιεί τη Θεωρία Παιγνίων για να επικοινωνήσει την επειγόμενη ανησυχία που μπορεί να οδηγήσει, αν δεν έχει οδηγήσει ήδη, σε απόγνωση. Διότι, εν τέλει, αυτό καταφέρνει να επικοινωνεί, σε όλους όσοι γνωρίζουν τα στοιχειώδη της Θεωρίας Παιγνίων. Αν πραγματικά συμβαίνει αυτό, η αμέσως επόμενη διαπίστωση είναι ότι η θέση της πατρίδας μας είναι ιδιαίτερα δεινή. Τόσο δεινή που είναι τραγικά εγκληματικό να συνεχίζει να μιλά κάποιος με όρους παίκτη που συμμετέχει σε παίγνιο, ιδιαίτερα δε αν προσεγγίζει τους υπόλοιπους παίκτες ως «αντιπάλους».

Όχι, δεν πρόκειται για άλλο ένα κείμενο που προσπαθεί να αποδομήσει το Γιάνη Βαρουφάκη σε μια ακόμη λανθάνουσα έκφραση της ελληνικής φιλοπρωτίας συνδυασμένης με φθόνο που ενδεχομένως οδηγεί σε θρασυδειλία και συναφείς συμπλεγματικές συμπεριφορές. Το αντίθετο.

Άλλωστε, η Θεωρία Παιγνίων στα βασικά της μέρη, όπως τα βλέπουμε να μας τα εξηγούν οι ειδικοί όπως ο Νίκος Σωκιανός, έχει ξεπεραστεί ως εργαλείο λήψης αποφάσεων εδώ και πολλές δεκαετίες, ακόμη και από την ίδια τη RAND που την ανέδειξε. Πλέον υπάρχουν πιο σύνθετα εργαλεία που έχουν προκύψει από τις εφαρμογές της βασικής Θεωρίας Παιγνίων στο Operations Research, που κατόπιν έγινε System Analysis και πλέον ονομάζεται Policy Analysis. Εργαλεία όπως το Assumption Based Planning, το Exploratory Modelling και το Robust Decision Making, για να αναφερθούν ορισμένα μόνο από τα εργαλεία που έχει φτιάξει η ίδια η RAND για να ξεπεράσει τις ελλείψεις της βασικής θεωρίας παιγνίων όπως αυτά αναφέρονται στο ντοκιμαντέρ του BBC, που γυρίστηκε με τη συνεργασία και συμμετοχή της. Όμως για την κατανόηση και αξιοποίηση των πιο σύγχρονων εργαλείων προαπαιτείται η γνώση της βασικής Θεωρίας Παιγνίων, συνεπώς… τον Γιάνη και τα μάτια σας.

Ενδεχομένως στο μέλλον να δοθεί η ευκαιρία να παρουσιαστούν με απλά λόγια ορισμένα από αυτά τα εργαλεία και το πώς θα μπορούσαν να βοηθήσουν τον τόπο να ξανακερδίσει τη χαμένη αρμονία και ομόνοιά του. Δύο χαρακτηριστικά που συνήθως χάνουν οι παίκτες σε κάθε είδους παίγνιο, ακόμη και αν προσέρχονται σε αυτό ως φίλοι. Πάντως, στο παράδειγμα του καζίνο παραπάνω, ο φίλος μου κατάλαβε γρήγορα γιατί είναι καλό να αποφεύγουν δύο φίλοι, ακόμη και με κοινό ταμείο, να παίζουν μαζί Blackjack στο ίδιο τραπέζι, αν στόχος είναι να παραμείνουν φίλοι, χάσουν-κερδίσουν, ιδιαίτερα δε όταν ακόμη και οι κανόνες του καζίνο προσαρμόζονται στο παιχνίδι τους.

*Ο Δημήτρης Βαγενάς είναι μεταπτυχιακός φοιτητής-ερευνητής Θεωρητικής Επιστήμης Υπολογιστών, Μαθηματικών και Φιλοσοφίας, Exeter College, University of Oxford

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News